Homonimy – definicja, użycie i rodzaje

Czym są homonimy i homonimia?

Wyróżnia się 2 główne rodzaje homonimów. Są to:

• homofony – wyrazy zapisywane inaczej, lecz wymawiane tak samo, na przykład morze i może;
• homografy – wyrazy zapisywane tak samo, lecz wymawiane inaczej, na przykład wyraz rozmarzać [rozmażać] oraz rozmarzać [rozmar-zać].

Homonimy są połączone relacją nazywaną w językoznawstwie homonimią, która według Słownika języka polskiego PWN jest identycznością brzmienia i pisowni wyrazów mających różne znaczenia i zwykle też różne pochodzenie.

Rodzaje homonimii i jej przykłady

Homonimia leksykalna

Homonimia leksykalna to relacja łącząca dwa identyczne wyrazy, które mają inne znaczenie, a najczęściej także inne pochodzenie. Może być ona całkowita bądź częściowa. Pierwsza z nich występuje wtedy, gdy równokształtne są wszystkie formy danych wyrazów. Oto kilka przykładów homonimów leksykalnych całkowitych:

• orka ‘czynność orania ziemi’ oraz orka ‘zwierzę oceaniczne’;
• bałwan ‘figura ze śniegu’, bałwan ‘człowiek głupi, ograniczony’ oraz bałwan ‘fala’.

Homonimia leksykalna może być również częściowa. Polega to na tym, że równokształtne są wobec siebie tylko formy kanoniczne, lecz odmiana wyrazów może wyglądać inaczej. Przykładami takiej relacji są zestawy:

• bal ‘zabawa’ oraz bal ‘kawał drewna’;
• niż ‘spójnik’ oraz niż ‘nizina’.

Warto zapamiętać, że homonimię leksykalną można rozpoznać właśnie po tym, że połączone nią wyrazy muszą mieć równokształtne formy kanoniczne.

Homonimia gramatyczna

Homonimia gramatyczna to identyczność foniczna bądź graficzna różnych form wyrazowych. Nie chodzi tu o formy kanoniczne, lecz właśnie o te powstałe na drodze odmiany.

Homonimię form gramatycznych dzielimy na:

• wewnątrzparadygmatyczną – obejmującą formy tego samego leksemu, na przykład chłopca (biernik od chłopiec) oraz chłopca (dopełniacz od chłopiec);
• międzyparadygmatyczną – obejmującą formy dwóch różnych leksemów, na przykład honorowi (celownik od honor) oraz honorowi (mianownik oraz wołacz liczby mnogiej od honorowy).

Homonimy a wyrażenia polisemiczne

Homonimy to, jak już zostało wspomniane, wyrazy równokształtne wobec siebie pod względem pisowni i brzmienia, a wyrazy polisemiczne to wyrazy wieloznaczne. Zasadnicza różnica polega na tym, że homonimy to wyrazy zupełnie różne pod względem pochodzenia i znaczenia, a wyrazy polisemiczne zazwyczaj mają taką samą etymologię. Przykładem wyrazu polisemicznego jest mysz.

Zastosowanie homonimów

Homonimy stosowane są przez użytkowników języka polskiego na co dzień – zupełnie naturalnie i nieświadomie. Jednak w niektórych sytuacjach można ich używać celowo, aby dane wyrażenie przestało być jednoznaczne.

Takie zabiegi zazwyczaj stosuje się w nagłówkach prasowych. Wieloznaczność sprawia, że sporo osób opacznie zrozumie nagłówek i rozwinie artykuł, bo zainteresuje się wątkiem, którego w nim nie ma. Formalnie jednak nie jest to ze strony autora artykułu oszustwo.

Homonimy stosuje się również w poezji czy w reklamach, a oprócz tego są one nieodłączną częścią ciekawych gier słownych.