Język neutralny płciowo – dlaczego warto go stosować?

Czym jest język neutralny płciowo?

To kategoria języka inkluzywnego, czyli języka uwzględniającego potrzeby różnych grup społecznych.

Korzenie języka neutralnego płciowo sięgają lat 80. XX wieku, kiedy zaczęto dyskutować nad stosowaniem równościowych form. Obecnie coraz więcej mówi się o perspektywie różnych grup społecznych, w tym mniejszości etnicznych, seksualnych czy osób z niepełnosprawnościami. Znajduje to odzwierciedlenie w dyskusji na temat stosowania nowych form lub zastępowania istniejących sformułowań innymi.

Zasady języka neutralnego płciowo

Podejście do języka neutralnego płciowo różni się w zależności od rodzaju tegoż języka. O ile w inicjatywach oddolnych, na przykład w podejściu polskiej Rady Języka Neutralnego, promowana jest większa dowolność w zakresie używanych form, o tyle w oficjalnych zaleceniach możliwości są dość ograniczone. Jakie rozwiązania występują w obu podejściach?

Podejście formalne: wytyczne Parlamentu Europejskiego

Parlament Europejski przyjął wielojęzyczne rekomendacje dotyczące używania języka neutralnego płciowo w 2008 roku. Według jego założeń język nie tylko odzwierciedla różnorodność społeczeństwa, ale wpływa także na poglądy, zachowanie i rozwój społeczny.

W wytycznych Parlamentu języki dzieli się na trzy kategorie:

• języki, w których występuje rodzaj naturalny (np. duński, angielski, szwedzki);
• języki, które posiadają rodzaj gramatyczny (np. języki romańskie, słowiańskie, niemiecki);
• języki bez rodzaju (np. estoński, węgierski, fiński).

W języku polskim występuje rodzaj gramatyczny, czyli każdy rzeczownik ma przypisany domyślny rodzaj – męski, żeński lub nijaki. Zmiana samej formy jest z tego względu praktycznie niemożliwa.

Dlatego w oficjalnych dokumentach proponuje się formy zastępcze, na przykład tworzenie żeńskich odpowiedników w odniesieniu do kobiet lub występowanie podwójnych form dla adresatów. Takim przykładem jest powszechnie używany zwrot: panie i panowie. Jednocześnie zaleca się ograniczenie form, które negatywnie wpływają na czytelność tekstu, na przykład form łączonych (jego/jej).

Podejście oddolne: Rada Języka Neutralnego

Znacznie szerzej do języka neutralnego płciowo podchodzą inicjatywy oddolne. Przykładem takiej organizacji jest Rada Języka Neutralnego – kolektyw osób związanych ze środowiskiem LGBTQ+. Podstawowym wyzwaniem związanym z językiem jest według nich tak zwany androcentryzm językowy, czyli tendencja do stosowania form męskich jako domyślnych.

Wyzwanie w języku polskim stanowią także:

• użycie wyłącznie rodzaju żeńskiego w kontekście zawodów wykonywanych w większości przez kobiety;
• stosowanie rodzaju męskoosobowego przy opisywaniu grup osób różnej płci (np. oni zrobili, wykonali);
• nieokreślone zaimki w rodzaju męskim (np. ktoś, nikt);
• niestosowanie żeńskich i neutralnych odpowiedników zawodów i funkcji (np. pani minister zamiast ministra);
• niewielka popularność form łączonych lub graficznych.

Rada Języka Neutralnego proponuje kilka rozwiązań do codziennego stosowania w języku mówionym i pisanym:

Formy łączone

Rada proponuje użycie następujących form wyrażeń:

• trzy formy odpowiadające trzem rodzajom gramatycznym, np. wykonałam/wykonałem/wykonałom lub wykonałam/em/om;
• kilka form rzeczownika, np. pisarz/pisarka lub pisarz/ka, pisarz(ka);
• podwójna forma przedzielona podkreślnikiem, np. przeczytaj więcej jej_jego artykułów, zapraszamy do udziału_ich uczestniczki_ków, czy były_liście na spotkaniu?.

Formy wymienne

To formy adresowane do co najmniej dwóch płci, np. na targach pojawiło się kilkanaście tłumaczy i tłumaczek.

Formy graficzne

W formach graficznych końcówki zastępuje się znakiem x, podkreślnikiem lub gwiazdką, np. odrobiłxś, ładnx, onx, poetxx, odrobił_ś, ładn_, on_, odrobił*ś, ładn*, on*.

Osobatywy

W osobatywach formą neutralną jest słowo osoba, np. osoba założycielska zamiast założyciel.

Rodzaj neutralny

Rodzaj neutralny zastępuje obecnie stosowaną nazwę rodzaj nijaki.

Mnogi rodzaj neutralny

To sposób zapisu, który wprowadza rodzaj neutralny w liczbie mnogiej, niewystępujący w języku polskim, np. ułożyłoście.

Określenia niwelujące stereotypy płciowe

Są to wyrażenia neutralne niewskazujące na płeć, np. odważny zamiast mężny, mężczyźni zamiast płeć brzydka.

Jak stosować język neutralny płciowo?

Nie ma sensu tworzyć nowych form żeńskich, jeśli w danym języku funkcjonuje już taka forma, np. aktorini zamiast aktorka. Ponadto można tworzyć treści w taki sposób, żeby ograniczyć odniesienia do płci odbiorcy.

Jeśli potrzeba stosowania języka neutralnego płciowo wiąże się ze zmianą strategii komunikacji, warto stopniowo przyzwyczajać do niej klientów. Brak jasnej komunikacji, dzięki której konsumenci będą znać stanowisko firmy w tym zakresie, sprzyja poczuciu niespójności w komunikacji marki.

Co daje stosowanie języka neutralnego płciowo?

Język neutralny płciowo kojarzy się obecnie z postępowością i byciem „na czasie”. Dla wielu marek jest to inspiracja nie tylko do zmian w zakresie strategii, ale również do kształtowania postaw pracowników. Jakie dodatkowe korzyści może przynieść zwracanie uwagi na neutralność języka?

Poszerzenie grupy odbiorców

Uwzględnienie szerszej perspektywy niż binarność płci jest dodatkowym atutem dla wielu osób, które nie identyfikują się z męskimi formami. Komunikat skierowany do wielu grup: kobiet, mężczyzn i osób niebinarnych stawia firmę w lepszym świetle, poprawia jej wizerunek na rynku i może długofalowo zaowocować przyciągnięciem nowych klientów.

Lepszy wizerunek wśród pracowników

Podobny efekt może przynieść zastosowanie języka neutralnego płciowo w komunikacji wewnętrznej. Firma, która dostrzega i uwzględnia różnorodność swoich pracowników, jest znacznie lepiej postrzegana zarówno przez zatrudnionych, jak i osoby szukające pracy. Sprzyja to także budowie jasnej kultury organizacyjnej oraz większemu zaangażowaniu pracowników w życie firmy.

Większa wiedza na temat różnorodności

Stosowanie języka neutralnego płciowo to także okazja do dyskusji nad różnorodnością pracowników i ich potrzeb. Tworzy on przestrzeń do dalszych działań poszerzających świadomość w tym obszarze, a także przeciwdziała dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu.