Narracja – czym jest i jakie są jej typy?

Czym jest narracja?

Jej zadaniem jest zatem przekazanie czytelnikom fabuły danego utworu i zaprezentowanie świata przedstawionego. Z kolei narrator to stworzona przez autora fikcyjna osoba, która opowiada przebieg akcji.

Sposób przekazu wpływa na zrozumienie dzieła oraz późniejszą interpretację, dlatego konstrukcja narratora powinna zostać dopasowana do stylistyki utworu prozatorskiego.

Najpopularniejsze typy narracji w prozie

W tradycyjnej typologii narracji najczęściej wyodrębnia się 3 jej typy, różniące się między sobą zastosowaną formą gramatyczną:

• narrację pierwszoosobową,
• narrację drugoosobową,
• narrację trzecioosobową.

W zależności od wybranego rodzaju narracji osoba opowiadająca może posiadać większą lub mniejszą wiedzę na temat wydarzeń, a niekiedy także sama jest jednym z bohaterów powieści.

Narracja pierwszoosobowa

Dzięki temu czytelnik ma dostęp do emocji, uczuć i myśli bohatera oraz może znaleźć się w samym centrum wydarzeń, czego często brakuje w innych typach opowiadania. Rzeczywistość będzie jednak zawsze przedstawiona subiektywnie, bez możliwości wglądu w myśli innych postaci.

Narrację pierwszoosobową spotykamy najczęściej w utworach pełniących funkcję pamiętnika lub dziennika, ale również w powieściach obyczajowych, kryminalnych, fantasy czy innych.

W tej formie narracji autor może posłużyć się czasem teraźniejszym („Wychodzę z domu i zaczynam rozglądać się dookoła”) lub przeszłym („Byłem tak zmęczony, że zasnąłem po kilku minutach”). Z opowiadaniem w pierwszej osobie w czasie przeszłym spotkamy się np. w powieści Kobiety Charlesa Bukowskiego, natomiast czasu teraźniejszego użyła Suzanne Collins w Igrzyskach śmierci.

Narracja drugoosobowa

W ten sposób odbiorca zostaje zaangażowany w fabułę, mimo że nie wie, dokąd ona zmierza i jednocześnie nie ma możliwości odkrycia emocji innych bohaterów.

Jest to najrzadziej wykorzystywany typ narracji, wybierany zwykle do krótkich form np. opowiadań. Zastosował ją m.in. Wiktor Pielewin w utworze Ontologia dzieciństwa.

Narracja trzecioosobowa

Dzięki temu możliwe jest uzyskanie szerszego kontekstu – myśli bohaterów przekazywane są często w formie mowy pozornie zależnej, a wiedza narratora nie musi być ograniczona do głównego bohatera.

Prowadzenie narracji trzecioosobowej ułatwia zdynamizowanie akcji i pozwala na nagłe zmiany miejsc czy czasu akcji w celu przedstawienia przeżyć innych bohaterów. W takich powieściach czytelnik może poznać losy wszystkich postaci i jednocześnie zdystansować się od wydarzeń, odbierając jedynie relację z zewnątrz.

Autorzy w narracji trzecioosobowej wykorzystują czas przeszły, jak w przypadku powieści kryminalnej Schronisko, które przestało istnieć Sławomira Gortycha, lub czas teraźniejszy, widoczny w Innej duszy Łukasza Orbitowskiego.

Jak rozpoznać typy narratorów?

Poza wymienionymi wyżej rodzajami narracji ze względu na osobę istnieją również inne typologie, w których narrator klasyfikowany jest na podstawie jego wiedzy oraz funkcji, jaką pełni w powieści. Czym różnią się od siebie te typy?

Narrator a jego wiedza

Ze względu na poziom wiedzy podmiotu narracyjnego w utworach prozatorskich wyróżnia się:

• narratora wszechwiedzącego – posiadającego nieograniczoną wiedzę na temat wydarzeń, znającego niewypowiedziane myśli wszystkich bohaterów, który zna przeszłość i przyszłość, komentuje zdarzenia i ocenia je (np. Lalka Bolesława Prusa);
• narratora ograniczonego – związanego z wybraną postacią lub postaciami, do których ogranicza się jego wiedza (np. Krzyk ciszy Jolanty Bartoś).

Narrator a jego rola w powieści

W zależności od funkcji, jaką osoba opowiadająca pełni w utworze, można wskazać 3 typy narratorów:

• narrator pierwszoosobowy – czynny uczestnik akcji, opowiadający ze swojej perspektywy;
• narrator personalny – przedstawiający historię oczami jednego bohatera, niebędącego podmiotem narracyjnym (np. Duma i uprzedzenie Jane Austen);
• narrator auktorialny – opowiadający z perspektywy komentatora lub obserwatora, który nie bierze udziału w wydarzeniach, ale komentuje je (np. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej).

Pozostałe rodzaje narracji

Poza podstawowymi typami prowadzenia narracji w tekstach prozatorskich istnieją również mniej popularne formy wykorzystywane przez autorów.

Przykładowo ciekawym zabiegiem jest narracja behawioralna, która ogranicza się do przedstawienia tego, co można zaobserwować z zewnątrz bez wnikania w emocje bohatera. Narrator opisuje zatem gesty, wypowiedzi i zachowania postaci w sposób obiektywny. Z takim stylem spotkamy się np. w opowiadaniach U nas w Auschwitz Tadeusza Borowskiego.

W niektórych powieściach prowadzona bywa również narracja epistolarna, polegająca na przytoczeniu listów, dzienników lub innych dokumentów. Wówczas to taka treść, napisana w pierwszej osobie, prowadzi czytelnika przez fabułę utworu. Zwykle taki typ jest mieszany z innym rodzajem narracji, jak np. w Cierpieniach młodego Wertera Goethego.

Innym typem narracji może być narracja kolektywna, gdzie historia opowiadana jest przez zbiorowy podmiot („my”), np. całą społeczność, grupę postaci, a nie pojedynczego narratora. Ten typ opowiadania występuje w My, dzieci z dworca ZOO Christiane F.

Ciekawą opcją jest również narracja typu strumień świadomości, która ukazuje wewnętrzne myśli i emocje bohatera w sposób chaotyczny, często bez wyraźnej logiki i interpunkcji, aby oddać naturalny tok myślenia. Występuje np. w cyklu W stronę Swanna Marcela Prousta.

Który typ narracji wybrać?

W przypadku utworów kryminalnych, gdzie potrzebne jest przedstawienie wydarzeń z różnych perspektyw, warto postawić na narratora trzecioosobowego wszechwiedzącego. Natomiast w powieściach obyczajowych, w których ważniejsze są emocje i myśli bohaterów, lepszym wyborem może okazać się narracja pierwszoosobowa lub narrator personalny.

Bardzo często pisarze nie wybierają jednego modelu narracji, ale łączą kilka typów w jednym utworze, tworząc tzw. narracje mieszane lub stawiają na narracje wieloosobowe. W ten sposób znacznie prościej przedstawić historię z różnych perspektyw, zachowując swój własny styl.