Pisownia wyrazów z ó i u

Poprawny zapis wyrazów z u i ó – geneza problemu

Musisz mieć jednak świadomość, że nie zawsze były one wypowiadane w identyczny sposób. Język polski na przestrzeni wieków ulegał rozmaitym przekształceniom. To zaś znalazło swoje odzwierciedlenie także w zmianie sposobu artykułowania słów zawierających tzw. o z kreską.

W swej zasadniczej istocie samogłoska ó ma więcej wspólnego z głoską o niż u. Stanowi ona bowiem pozostałość po tzw. długim o (ō). W dawnej polszczyźnie występowało zjawisko iloczasu, czyli różnej długości dźwięku wypowiadanych samogłosek. W wyniku różnorodnych procesów fonetycznych zaczęło ono zanikać około XVI wieku. To doprowadziło do przemiany ō w o pochylone, zapisywane jako o^u. Początkowo głoska ta brzmiała jak o wpadające w u. Na przełomie XIX i XX wieku doszło jednak do ujednolicenia wymowy u i ó. Pozostał jednak odmienny zapis obu głosek, który dla wielu osób okazuje się bardzo problematyczny.

U – zasady pisowni

Litera u w wyrazach znajduje zastosowanie w różnych przypadkach. Najczęściej dotyczy to:

1. Słów z różnymi przyrostkami nierzadko wskazujących na zdrobnienia i spieszczenia bądź zgrubienia rzeczowników/przymiotników, tj.:

• -ula, -ulek, -uleńka, -ulka, -ulo (np. matula, księżulek, babuleńka, kulka, mężulo);
• -uch, -uchna, -uchny (np. maluch, matuchna, leciuchny);
• -us, -usia, -uszek, -uszka, -uszko, -uś, -uśki, -utki (np. dzikus, mamusia, fartuszek, kaczuszka, dzidziuś, maluśki, słodziutki);
• -unek, -unia, -unio, -uńcia (np. rachunek, babunia, dziadunio, córuńcia);

2. Form czasu teraźniejszego zakończonych na: -uję, -ujesz, -uje, -ujemy, -ujecie (np. rysuję, malujesz, snuje, pakujemy, dziękujecie);
3. Na początku wielu wyrazów (np. ul, udo, uczynić, uważać, uśpić);
4. Zawsze na końcu wyrazów (np. malunku, podarunku, przypadku).

Literę u należy postawić również w wyrazach, w których zastosowanie ó nie miałoby żadnego uzasadnienia. Prawidłowa jest zatem pisownia u w przypadku takich wyrazów, jak np. pusty, kubek, kubeł, guma, chrust, bluszcz, kapusta, rura itp.

Poprawny jest też zapis z u wyrazów uznawanych za wyjątki, takich jak skuwka, wsuwka, zasuwka. Słowa te bowiem pochodzą od czasowników zawierających w swojej podstawowej formie u zwykłe (kuć, wsuwać, zasuwać).

Ó – zasady pisowni

Literę ó stosujemy w wyrazach:

• w których dochodzi do wymiany ó na o, e lub a w innych formach tego samego słowa (np. przyniósł – przyniosę, czwórka – czworo, przyjaciel – przyjaciółka, wiózł – wieźć, powtórzyć – powtarzać, skrót – skracać);
• zakończonych na -ów, -ówka, -ówna (np. chłopców, psów, pocztówka, rogówka, Lisówna, Malcówna);
• w których pisownia ó jest uwarunkowana względami historycznymi – w takiej sytuacji musimy po prostu zapamiętać pisownie danych wyrazów (np. róża, chór, król, córka).

O z kreską rzadko stawia się na początku wyrazu. Możemy wymienić jednak kilka słów, w których mamy do czynienia z tą sytuacją. Dotyczy to takich wyrazów, jak: ósmy, ósemka, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie.