Poprawna pisownia wyrazów z ch i h
Przeprowadzane w szkole dyktanda często ujawniają rozmaite problemy z prawidłowym zapisywaniem niektórych słów. Dotyczy to zwłaszcza wyrazów, w których występują wymawiane tak samo głoski o odmiennym zapisie. Z taką sytuacją mamy do czynienia choćby w przypadku ch i h. Zarówno dzieci, jak i dorośli często mają wątpliwości, która forma jest poprawna. Warto zatem poznać zasady pisowni wyrazów z ch i h.
Ch czy h – skąd ten problem?
Obecnie wymawiane w ten sam sposób ch i h to dwie różne głoski – h bezdźwięczne i h dźwięczne.
Spółgłoska ch, do której w fonetyce stosuje się symbol x, ma rdzennie polskie pochodzenie. W wielu słowach występowała ona od początku (zarówno samodzielnie, jak i w rozmaitych połączeniach spółgłoskowych). Po zaniknięciu jerów zastąpiła też k w niektórych wyrazach (np. słowo chcieć niegdyś miało formę kcieć).
Natomiast h dźwięczne, do którego stosuje się oznaczenie fonetyczne γ, przeniknęło do polszczyzny z innych języków słowiańskich. Występuje ono głównie w wyrazach obcego pochodzenia (np. hipopotam, hamak). Jego obecność stwierdza się także w niektórych rodzimych słowach, w których doszło do zamiany pierwotnie stosowanej głoski g na h (tak stało się np. w przypadku wyrazu hańba, który w przeszłości miał formę gańba).
Niegdyś rozróżnienie między oboma wyszczególnionymi głoskami było doskonale słyszalne w wymowie. Dlatego też dla naszych przodków problem z poprawnym zapisywaniem ch i h w praktyce nie istniał. Z biegiem lat, w wyniku zachodzenia różnorodnych procesów fonetycznych, dźwięczne h uległo ubezdźwięcznieniu, co doprowadziło do zatarcia różnic w wymowie obu głosek.
Przeczytaj również
Zasady pisowni wyrazów z ch
Zgodnie z obowiązującymi zasadami ortograficznymi dwuznak ch należy stosować wówczas, gdy głoska h:
- znajduje się na końcu wyrazu (np. gmach, samochodach, zuch, ulicach);
- wymienia się w danym słowie lub jego pokrewnej formie na sz (np. duch – duszek; machina – maszyna);
- jest poprzedzona literą s (np. schab, schadzka, schody);
- znajduje się na początku wyrazu zawierającego cząstki chalko-, chiro-, chondro-, choreo-, chrono-, chryzo– (np. chalkozyn, chiromanta, chondropatia; choreograficzny, chronologiczny, chryzopraz).
Oczywiście, od omówionych reguł zachodzą także pewne wyjątki. Czasem na końcu wyrazu może pojawić się h (np. druh, Utah). Niekiedy także mimo pojawiania się w odmianie lub pokrewnych wyrazach sz, w podstawowej formie występuje h (np. wataha – watasze). H może także wystąpić po literze s. Zwykle dzieje się tak w przypadku wyrazów obcego pochodzenia (np. dysharmonia).
Zasady pisowni wyrazów z h
Używanie h w wyrazach jest uzasadnione wtedy, gdy głoska ta:
- w innej formie danego słowa lub w wyrazie pokrewnym wymienia się na -g, -ż lub -z (np. wahanie – waga; druhna – drużba);
- poprzedzona jest literą z (np. zhańbić, zhardzieć);
- rozpoczyna słowa, w których znajdują się cząstki hekto-, helio-, hetero-, higro-, hiper-, hipo-, homeo-, homo-, hydro- (np. hektolitr; heliocentryczny; heteroseksualny; higroskopijny, hiperbola, hipopotam, homeopatia, homogenizowany; hydrologiczny).
Oczywiście, pisownia wyrazów z ch i h niekiedy wymyka się omówionym klasyfikacjom. Tak dzieje się np. w przypadku takich słów, jak bohater, czyhać, czmychnąć, chyży albo hoży, których nie obejmują żadne zasady ortograficzne. Ich poprawny zapis należy po prostu zapamiętać. Niektóre brzmiące tak samo słowa pisze się inaczej w zależności od ich znaczenia, np. hełm (nakrycie głowy) – Chełm (miasto).
Podsumowanie
- Znaki ch i h stosuje się do dwóch odmiennych głosek. Pierwsza z nich niegdyś oznaczała h bezdźwięczne (x), a druga h dźwięczne (γ).
- Dwuznak ch zazwyczaj występuje na końcu wyrazu lub po literce s; jest też obecny w większości słów, których odmiany bądź pokrewne formy zawierają sz.
- H w pokrewnych formach wyrazów wymienia się na -g, -ż, -z. Może ono być także poprzedzone literką z.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz