Prawo cytatu – czym jest i jak z niego korzystać?

Czym jest prawo cytatu?

Zakres cytowania zależy od celu i uzasadnienia, a w niektórych przypadkach można cytować całe dzieła, np. krótkie utwory.

Przytaczanie dorobku twórczego nie wymaga w tym przypadku uzyskania zgody twórcy. Prawo cytatu reguluje art. 29 Ustawy z 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Jak korzystać z prawa cytatu, czyli jak cytować?

Prawo cytatu wymaga od twórcy zachowania kilku zasad. Zgodnie z art. 29 włączanie fragmentów cudzych dzieł musi być uzasadnione jednym z określonych celów. Wielkość cytowanego fragmentu powinna być proporcjonalna do potrzeb i nie naruszać całościowego charakteru dzieła. Celem cytatu może być:

• wyjaśnianie,
• nauczanie,
• analiza krytyczna lub naukowa,
• polemika,
• prawa gatunku twórczości.

Fragment cudzej twórczości powinien być częścią nowego, samodzielnego utworu. Zgodnie z art. 29 ust. 2 prawa autorskiego:

Cel wyjaśniający

Wyjaśniająca funkcja cytatu zachowana jest wtedy, gdy przytaczany fragment jest niezbędny do pełnego zrozumienia treści utworu głównego. Cytat powinien służyć jako wsparcie wywodu autora, np. w literaturze naukowej czy publicystycznej.

Dla przykładu – w pracy naukowej dotyczącej teorii względności warto zacytować fragment książki Alberta Einsteina „O szczególnej i ogólnej teorii względności”, aby dokładnie przytoczyć definicję czasoprzestrzeni.

Funkcja edukacyjna

Cel edukacyjny jest zbliżony do opisanej wyżej funkcji wyjaśniającej. W tym przypadku celem przytaczanego fragmentu osoby trzeciej jest objaśnienie odbiorcom poszczególnych zagadnień.

Doskonałym przykładem edukacyjnej funkcji prawa cytatu są pomoce naukowe zawarte w podręcznikach, prezentacjach akademickich czy pracach naukowych.

Analiza krytyczna lub naukowa

Przykładowo w recenzji filmu krytyk zwraca uwagę na dialogi, przytaczając w tekście fragmenty odegrane przez aktorów.

To samo dotyczy prac badawczych rewidowanych przez innych naukowców. Zgodnie z tym fragment cudzego dzieła może być zamieszczany w innym utworze w celu analizy krytycznej bądź naukowej.

Podstawa do polemiki

Podstawa do polemiki jest funkcją zbliżoną do wspomnianej analizy krytycznej. W tym przypadku autor podważa zasadność przytoczonego fragmentu cudzego dzieła, podając w wątpliwość myśl autora.

Przykładowo, w filmach recenzujących kontrowersyjne książki lub wykłady publiczne autorzy cytują kluczowe fragmenty, by omówić je szczegółowo i podważyć ich zasadność, prezentując alternatywne poglądy.

Prawa gatunku twórczości

Enigmatycznie brzmiące „prawa gatunku twórczości” odnoszą się do wykorzystania fragmentów cudzej twórczości w celach artystycznych. Przepisy szczegółowo określają gatunki, do których odnosi się prawo cytatu. Są to:

• parodia,
• pastisz,
• karykatura.

Zgodnie z tym wykorzystanie fotografii osoby do wykonania karykatury jest zgodne z prawem w ramach tzw. dozwolonego użytku artystycznego. Dotyczy to również utworów naśladowniczych świadomie powtarzających cechy innego dzieła, takich jak ton głosu, tekst, melodia czy zachowanie.

Prawa gatunku twórczości mogą być także podstawą do tworzenia memów internetowych z przerobionymi fotografiami, o ile ich użycie mieści się w ramach satyry i nie narusza dóbr osobistych.

Rozpoznawalność cytatu

Cytat powinien być jednoznacznie rozpoznawalny jako fragment cudzej twórczości, a nie jako część własnego dzieła. Korzystając z prawa cytatu, należy każdorazowo podać twórcę oraz źródło cytowanego materiału.

Cytat nie powinien również godzić w słuszne interesy autora ani naruszać jego praw osobistych czy majątkowych. Nie należy więc inkorporować cudzego dzieła w kontekście innym od zamierzonego przez twórcę.

Kiedy cytat traktowany jest jako plagiat?

Plagiatem jest przywłaszczenie fragmentu cudzej twórczości bez odpowiedniego wskazania autora i źródła. Granica między legalnym cytowaniem a plagiatem zależy od proporcji wykorzystanego fragmentu, celu jego włączenia oraz zgodności z zasadami prawa autorskiego.

Należy zatem każdorazowo pamiętać o podaniu źródła i twórcy inkorporowanego cytatu.