Prawo cytatu – czym jest i jak z niego korzystać?

Czym jest prawo cytatu?

Przytaczanie dorobku twórczego nie wymaga w tym przypadku uzyskania zgody twórcy. Prawo cytatu reguluje art. 29 Ustawy z 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Jak korzystać z prawa cytatu, czyli jak cytować?

Prawo cytatu wymaga od twórcy zachowania kilku zasad. Zgodnie ze wspomnianym wyżej art. 29, inkorporując fragmenty utworów, należy pamiętać o zachowaniu jednej z przesłanek. Przy podejrzeniu plagiatu rozważana jest nie wielkość dzieła, a cel jego wykorzystania w pracy. Zgodnie z tym, celem przytaczanego fragmentu może być:

• wyjaśnianie,
• nauczanie,
• analiza krytyczna lub naukowa,
• polemika,
• prawa gatunku twórczości.

Fragment cudzej twórczości powinien być częścią nowego, samodzielnego utworu. Zgodnie z art. 29 ust. 2 prawa autorskiego:

Cel wyjaśniający

Wyjaśniająca funkcja cytatu zachowana jest wtedy, gdy przytaczany fragment cudzego dzieła jest niezbędny do objaśnienia przesłania utworu Twojego autorstwa. W tym przypadku dajesz odbiorcy większe możliwości zrozumienie tego, co chciałbyś mu przekazać.

Dla przykładu – trudnym zadaniem jest opisanie koloru seledynowego wyłącznie przy pomocy słów. Przystępniejsze dla czytelnika będą fotografie przedstawiające dany odcień. Fragmenty cudzego dzieła umieszczasz w tym przypadku, aby wyjaśnić odbiorcy opisany wcześniej kolor.

Funkcja edukacyjna

Cel edukacyjny jest zbliżony do opisanej wyżej funkcji wyjaśniającej. W tym przypadku celem przytaczanego fragmentu osoby trzeciej jest objaśnienie odbiorcom poszczególnych zagadnień. Doskonałym przykładem edukacyjnej funkcji prawa cytatu są pomoce naukowe zawarte w podręcznikach szkolnych. Na tej zasadzie cytaty i fragmenty cudzego dzieła mogą być zamieszczane w prezentacjach studenckich.

Analiza krytyczna lub naukowa

To samo dotyczy prac badawczych rewidowanych przez innych naukowców. Zgodnie z tym fragment cudzego dzieła może być zamieszczany w innym utworze w celu analizy krytycznej bądź naukowej. W recenzji filmu krytyk zwraca uwagę na dialogi, przytaczając w tekście fragmenty odegrane przez aktorów.

Podstawa do polemiki

Podstawa do polemiki jest funkcją zbliżoną do wspomnianej analizy krytycznej. W tym przypadku autor podważa zasadność przytoczonego fragmentu cudzego dzieła, podając w wątpliwość myśl autora. Publikowane na platformie YouTube filmy często zawierają fragmenty twórczości innych autorów. Celem tego jest polemika z przytaczanymi informacjami, opierająca się na własnych argumentach.

Prawa gatunku twórczości

Enigmatycznie brzmiące „prawa gatunku twórczości” odnoszą się do wykorzystania fragmentów cudzej twórczości w celach artystycznych. Przepisy szczegółowo określają gatunki, do których odnosi się prawo cytatu. Są to:

• parodia,
• pastisz,
• karykatura.

Zgodnie z tym wykorzystanie fotografii osoby do wykonania karykatury jest zgodne z prawem. Dotyczy to również tzw. utworu naśladowniczego świadomie powtarzającego cechy innego dzieła. W tym przypadku odtworzony może być ton głosu, tekst, melodia bądź zachowanie. Prawa gatunku twórczości odnoszą się również do internetowych memów z przerobioną fotografią (pod warunkiem wyraźnego podania autora i źródła).

Rozpoznawalność cytatu

Prawo cytatu dotyczy wyłącznie dzieł rozpoznawalnych. Zgodnie z tym przeciętny odbiorca powinien być w stanie rozróżnić fragment cudzego utworu od rzeczywistej twórczości autora. Korzystając z prawa cytatu, należy każdorazowo podać twórcę oraz źródło przytaczanego dzieła. Cytat nie powinien również godzić w słuszne interesy autora. Nie należy więc inkorporować cudzego dzieła w kontekście innym od zamierzonego przez twórcę.

Kiedy cytat traktowany jest jako plagiat?

Przytaczany fragment utworu powinien pozostawać w odpowiedniej, niewielkiej proporcji do dzieła głównego.

Należy każdorazowo pamiętać o podaniu źródła i twórcy inkorporowanego cytatu. W przeciwnym wypadku ma miejsce przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu, co jest równoznaczne z plagiatem.