Skrótowce jako części mowy i zdania – najważniejsze informacje
Język polski wyróżnia się rozmaitymi charakterystycznymi cechami. Jedną z nich jest tendencja do skracania dłuższych terminów i pojęć. Dotyczy to nie tylko pojedynczych słów, lecz także wieloczłonowych nazw różnorodnych instytucji. W tym drugim przypadku powszechne zastosowanie znajdują tzw. skrótowce. Koniecznie dowiedz się więcej na temat wspomnianych wyrazów oraz sposobów ich tworzenia i klasyfikowania.
Jak można zdefiniować skrótowce?
Skrótowcami bądź akronimami nazywamy słowa powstałe w wyniku skrócenia wyrażeń złożonych z dwóch lub większej liczby fraz.
Zazwyczaj tworzy się je z pierwszych liter nazwy danej organizacji albo urzędu (np. ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych, US – urząd skarbowy). Dopuszczalne jest też wykorzystanie w tym samym celu początkowych głosek lub sylab poszczególnych wyrazów (np. Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów).
W aspekcie słowotwórczym skrótowce zalicza się do tzw. derywatów, czyli wyrazów pochodnych. Co istotne, funkcjonują one zarówno w mowie, jak i piśmie.
Akronimy nierzadko błędnie utożsamia się ze skrótami. Dlatego też warto wyjaśnić różnice zachodzące pomiędzy tymi pojęciami. Skrótowce w polszczyźnie na ogół traktowane są jako samodzielne części mowy bądź zdań. Dlatego też w większości przypadków podlegają one odmianie gramatycznej (np. ZUS, ZUS-u, ZUS-ie). Co więcej, mogą one występować w w liczbie pojedynczej (np. PZPN – Polski Związek Piłki Nożnej) lub mnogiej (PKP – Polskie Koleje Państwowe), a także w określonym rodzaju:
- męskim (np. PZN – Polski Związek Narciarski);
- żeńskim (np. UE – Unia Europejska);
- nijakim (np. MEN – Ministerstwo Edukacji Narodowej).
Pojęcie skrótu natomiast odnosi się wyłącznie do sposobu zapisu wyrazów w formie skróconej. Zwykle są to wyrażenia złożone z jednej lub kilku liter (np. mgr – magister, dr – doktor) używane tylko w tekstach pisanych. Odczytuje się je natomiast zawsze jako pełne wyrazy.
Klasyfikacja akronimów
Skrótowce stanowią dość niejednorodną grupę derywatów.
Dlatego też wobec tego typu słów stosuje się pewną klasyfikację. Najczęściej wśród akronimów wyodrębniamy:
- literowce;
- głoskowce;
- grupowce;
- skrótowce mieszane;
- skrótowce złożeniowe.
Dowiedz się, czym charakteryzują się poszczególne grupy omawianych wyrażeń.
Literowce
W skład skrótowców literowych wchodzą pierwsze litery wyrazów skracanych nazw.
- PZU – Polski Zakład Ubezpieczeń;
- AZS – Akademicki Związek Sportowy;
- ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych;
- PKB – Produkt Krajowy Brutto.
Tego typu słowa zawsze zapisujemy wielkimi literami bez kropki na końcu. Każdą z liter składających się na akronim należy czytać osobno (np. PZU – pe-zet-u). Wśród literowców wyróżnia się frazy odmienne (np. AZS, AZS-u) i nieodmienne (np. PZU).
Głoskowce
Podobnie jak literowce, skrótowce głoskowe tworzy się z pierwszych liter skracanego wieloczłonowego miana.
- NIK – Najwyższa Izba Kontroli;
- GUS – Główny Urząd Statystyczny;
- PAN – Polska Akademia Nauk.
Od literowych akronimów głoskowce odróżnia sposób odczytywania. W przypadku tych drugich wszystkie litery wymawiamy bowiem łącznie jako sumę głosek (np. GUS – gus). Wszystkie akronimy głoskowe podlegają odmianie (np. NIK, NIK-u).
Grupowce
Skrótowce grupowe, zwane też niekiedy sylabowcami, zazwyczaj generujemy z pierwszych sylab słów wchodzących w skład danej nazwy.
- Torwar – Tor warszawski;
- Fablok – Fabryka Lokomotyw;
- Polfa – Polska Farmacja.
Akronimy te czyta się w podobny sposób jak głoskowce, traktując je jako jeden wyraz (np. Fablok – fablok). Przy ich zapisie trzeba jednak pamiętać o zastosowaniu wielkiej litery jedynie na początku skrótowca. Wszystkie grupowce są odmienne (np. Polfa, Polfy, Polfie).
Skrótowce mieszane
Akronimy mieszane stanowią połączenie dwóch lub trzech opisanych powyżej typów skrótowców. Do najpopularniejszych z nich należą wyrażenia:
- głoskowo-grupowe, np. Polmos (polmos) – Polski Monopol Spirytusowy;
- literowo-głoskowe, np. CPLiA (cepelia) – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego;
- literowo-grupowe, np. PZMOT (pe-zet-mot) – Polski Związek Motorowy.
Skrótowce mieszane odmieniają się tak, jak większość słów w języku polskim, np. cepelia, cepelii, cepelię.
Skrótowce złożeniowe
Akronimy złożeniowe to odmienne wyrazy, które składają się z całego wyrazu określanego i części wyrazu określającego.
- Amerbank – bank amerykański;
- Investbank – bank inwestycyjny.
W przypadku omawianych skrótowców wielką literę stawiamy jedynie na ich początku. Tego typu terminy odczytuje się zawsze jako jeden wyraz (np. Amerbank – amerbank).
Pisownia i odmiana skrótowców w praktyce
W przypadku głoskowców i literowców musisz pamiętać o tym, że zawsze należy pisać je wielkimi literami. Z kolei w przypadku skrótowców grupowych, mieszanych i złożeniowych dopuszczalne jest stosowanie wielkiej litery jedynie na ich początku.
Warto pamiętać o tym, że niektóre akronimy zawierają litery oznaczające przyimki i spójniki (np. WSiP – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne) bądź głoski międzywyrazowe (np. ChRL – Chińska Republika Ludowa). W obu przypadkach wspomniane znaki należy zapisywać w formie małych liter.
Przy deklinacji skrótowców literowych i głoskowych (a także niektórych mieszanych) musisz zwrócić uwagę na to, jaką literą się one kończą.
Jeśli jest to samogłoska, taki wyraz pozostaje nieodmienny. Dotyczy to np. takich akronimów, jak USA, PKO. Natomiast akronimy zakończone spółgłoską odmienia się przy użyciu łącznika, np. w ZUS-ie, z OBOP-em. Pewien wyjątek od tej reguły stanowią literowce i głoskowce, na których końcu widnieje spółgłoska T lub Ł. Wówczas w miejscowniku można pominąć łącznik i cały wyraz zapisać z wielką literą umieszczoną jedynie na początku słowa (np. WAT-Wacie). Łączników nie stosuje się także na ogół przy odmianie grupowców (np. Fablok, Fablokiem, Fabloku; Polfa, Polfy, Polfie).
Nieco problemów może też niektórym osobom sprawić poprawny zapis deklinacji akronimów zakończonych na Z, Ż bądź J (np. ONZ, BGŻ). Przy czytaniu tych skrótowców na końcu pojawia się bowiem spółgłoska -t, która w miejscowniku wymienia się na -će. Mając to na uwadze, wyrażenia te w odmianie zapisuje się z dodatkowym -t lub -ć (np. ONZ-etu, ONZ-etem, ONZ-ecie). Jeżeli na funkcję gramatyczną danego akronimu wskazuje kontekst zdaniowy, można zupełnie zrezygnować z jego odmiany. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku takich wyrażeń, jak delegacja z UJ czy rezolucja ONZ.
Podsumowanie
- Skrótowce to wyrazy pochodne tworzone poprzez skrócenie wyrażeń złożonych z dwóch lub większej liczby słów.
- Akronimy dzieli się na literowce, głoskowce, sylabowce, a także skrótowce mieszane i złożeniowe.
- Większość skrótowców odmienia się przy użyciu łącznika. Niektóre z nich nie wymagają jednak zastosowania tego znaczku.
- Akronimy zapisuje się w całości wielkimi literami lub wielka literę stosuje się tylko na początku słowa.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz