Strony czasownika w języku polskim – jakie wyróżniamy?

Czym jest strona czasownika?

Strony czasownika kierują uwagę odbiorcy na różne elementy – wykonawcę czynności, samą czynność lub jej przedmiot, a zatem zmiana strony modyfikuje również znaczenie zdania.

Jakie są strony czasownika? Rodzaje

W języku polskim czasowniki mogą występować w trzech stronach:

• biernej,
• czynnej,
• zwrotnej.

Strona czynna czasownika

Ta strona czasownika występuje w zdaniach najczęściej. Stosuje się ją w wypowiedzeniach, w których podmiot jest aktywnym wykonawcą danej czynności, jej przedmiot określany jest przez dopełnienie, natomiast w funkcji orzeczenia występuje czasownik w formie osobowej. Oto kilka przykładów zdań z czasownikiem w stronie czynnej:

• Kasia gotuje obiad.
• Artystka namalowała obraz.
• Zespół zagra koncert na arenie.

Konstrukcje tego typu skupiają uwagę odbiorcy na wykonawcy czynności oraz na samym przedmiocie czynności.

Strona bierna czasownika

Zdania w stronie biernej występują w języku polskim znacznie rzadziej niż te w stronie czynnej. W tym przypadku to podmiot, czyli wykonawca czynności, staje się przedmiotem czynności i podlega jej. Zdania w stronie biernej składają się z odpowiedniej formy czasownika być lub zostać oraz imiesłowu przymiotnikowego biernego, np.:

• Obiad został zjedzony przez gości.
• Książka jest czytana przez dziewczynę.
• Film był nagrywany przez studenta filmoznawstwa.

Strona zwrotna czasownika

Natomiast w zdaniach w stronie zwrotnej podmiot jest jednocześnie wykonawcą i odbiorcą czynności. Ich wyróżnikiem jest występowanie zaimka się, np.:

• Chłopiec kąpał się w basenie.
• Tancerki malują się na występ.
• Ania przebrała się za syrenę.

W powyższych przykładach wyraźnie widać, że to chłopiec kąpał siebie, tancerki malowały siebie, jak również Ania przebrała siebie. Jednak nie każdy czasownik z zaimkiem się występuje w stronie zwrotnej, np.:

• Pies bał się burzy (bał się burzy, a nie bał siebie).
• Michał zakochał się w Kindze (zakochał nie siebie, a zakochał się w Kindze).
• Karol złościł się na kolegę (nie złościł siebie, tylko złościł się na kogoś innego.)

Jak przekształcić stronę czasownika?

Poniżej znajdziesz zasady i przykłady przekształcania orzeczeń między stroną czynną a bierną.

Zamiana strony czynnej na stronę bierną

Przekształcenie zdania z ze strony czynnej na bierną osiąga się przez zmianę szyku zdania, tak by podmiot stał się dopełnieniem. Przykładowo wypowiedzenia zapisane w stronie czynnej i przekształcone na bierną wyglądają następująco:

• Majka przeczytała książkę → Książka została przeczytana przez Majkę.
• Mechanik naprawił samochód → Samochód został naprawiony przez mechanika.
• Maria ugotowała zupę → Zupa została ugotowana przez Marię.

Zamiana strony biernej na stronę czynną

Analogicznie, jeśli chcemy zmienić bierną formę czasownika na czynną, wystarczy, że imiesłów przymiotnikowy zastąpimy czasownikiem osobowym, podmiot zdania przekształcimy w dopełnienie, a dopełnienie – w podmiot. Zdania w stronie biernej przekształcone na stronę czynną to na przykład:

• Obiad został ugotowany przez mamę → Mama ugotowała obiad.
• Raport został przygotowany przez zespół → Zespół przygotował raport.
• Projekt został zatwierdzony przez komisję → Komisja zatwierdziła projekt.

Wyjątki od reguły, czyli czasowniki przechodnie i nieprzechodnie

W przypadku zasad dotyczących stron czasownika spotykamy się z pewnymi wyjątkami. Mowa tutaj o czasownikach nieprzechodnich, czyli takich, które występują tylko w stronie czynnej, a więc nie mogą mieć dopełnienia bliższego i nie da się utworzyć od nich imiesłowów przymiotnikowych. Tego typu czasowniki najczęściej wyrażają stany, np.:

• Staś idzie do przedszkola
• Pies śpi w budzie.
• Dzieci stoją w szeregu.

Pozostałe czasowniki, które występują w stronie czynnej i biernej, oraz które można przekształcić w imiesłowy przymiotnikowe, nazywamy czasownikami przechodnimi, np.:

• Tata uwielbia żużel → Żużel jest uwielbiany przez tatę
• Kobieta zrobiła pranie → Pranie zostało zrobione przez kobietę.
• Studenci piszą kolokwium → Kolokwium jest pisane przez studentów.