Związki frazeologiczne – co należy o nich wiedzieć?

Związek frazeologiczny – co to takiego?

Takie konstrukcje językowe zwykle złożone są z dwóch lub większej liczby wyrazów.

Frazeologizmy wyróżnia niepodzielność zarówno pod względem składniowym, jak i semantycznym. W praktyce oznacza to, że poszczególnych elementów frazemów nie można pod żadnym pozorem zmieniać ani rozdzielać. Mają one określony sens tylko jako całość. Na przykład, kiedy mówimy o kimś, że obudził się z ręką w nocniku, sugerujemy tym samym odbiorcy, że dana osoba znalazła się w sytuacji, w której jest już za późno na przedsięwzięcie jakichkolwiek działań służących zapobieganiu zaistnienia negatywnych konsekwencji określonego zdarzenia. Gdybyśmy zamienili występujące w tym wyrażeniu słowo ręka na wyraz noga, cały frazem stałby się niezrozumiały dla przeciętnego odbiorcy.

Związki frazeologiczne niekiedy utożsamia się z idiomami. Musisz mieć jednak świadomość, że choć faktycznie każdy idiomatyzm jest frazeologizmem, to nie każdy frazem można automatycznie uznać za idiomat. Mianem związku frazeologicznego określamy bowiem zwrot, w którym co najmniej jeden z wyrazów ma znaczenie metaforyczne (np. ślepa uliczka). Takie wyrażenia mogą mieć nie tylko sens przenośny, ale także dosłowny (np. stawać na głowie). Idiomy natomiast mają wyłącznie metaforyczne znaczenie (np. zbijać bąki).

Funkcje frazemów

Dzięki nim można na różne sposoby wyrazić daną myśl, nadając przy tym tworzonym przez siebie komunikatom bardziej obrazową formę. Frazemy często wykorzystywane są też do tworzenia dowcipów językowych. W tym przypadku zazwyczaj wykorzystuje się zabieg kontaminacji polegający na stworzeniu nowego związku frazeologicznego z już istniejącego, np. oznaczający coś niemożliwego do wykonania frazem na pochyłe drzewo i Salomon nie naleje jest przeróbką zwrotu z pustego i Salomon nie naleje.

Wiele związków frazeologicznych można też uznać za nośnik wiedzy o ludziach, dawnych zwyczajach czy kulturze. Wystarczy prześledzić znaczenie i pochodzenie poszczególnych frazemów, aby odkryć rozmaite ciekawe fakty z przeszłości.

Klasyfikacje frazeologizmów

Związki frazeologiczne dzielimy na różne rodzaje w zależności od przyjętej klasyfikacji. Jednym z najczęściej stosowanych kryteriów podziału takich konstrukcji językowych są względy gramatyczne. Z uwagi na nie wśród frazeologizmów wyodrębnia się:

• wyrażenia – związki, w których najważniejszym składniowo wyrazem jest przysłówek, rzeczownik lub imiesłów przymiotnikowy, np. blaski i cienie, dużo opadów, lwia część;
• zwroty – związki złożone z czasownika oraz występującego w połączeniu z nim rzeczownika bądź imiesłowu przymiotnikowego, np. kochać kogoś na zabój, mydlić komuś oczy;
• frazy – występujące w formie zdania albo równoważnika zdania, np. do wesela się zagoi, bez pracy nie ma kołaczy;

Inna klasyfikacja związków frazeologicznych bazuje na stopniu zespolenia wchodzących w ich skład elementów. Takie frazemy dzieli się na:

• stałe – frazemy, w których nie można zmienić poszczególnych składników bez przeobrażenie znaczenia całego frazemu, np. patrzeć na kogoś przez różowe okulary;
• luźne – połączenia wyrazowe, w których każde słowo zachowuje własne znaczenie i mogą być one łączone ze sobą doraźnie, np. drewniany stół;
• łączliwe – konstrukcje językowe złożone z elementów silnie powiązanych ze sobą znaczeniowo, np. dobić targu.

Niektóre związki frazeologiczne mogą samodzielnie tworzyć zdania, np. Na dwoje babka wróżyła; Ręce opadają; Wyszło szydło z worka. Są też zwroty, które pełnią funkcje czasowników (np. trząść się jak galareta) oraz wyrażenia rzeczownikowe, które należy traktować jako rzeczowniki w zdaniach (np. pies ogrodnika, biały kruk). Niekiedy wyodrębnia się także wyrażenia określające, np. pierwszy lepszy, jaki taki) albo wskaźniki frazeologiczne pełniące funkcje przyimków, spójników lub partykuł (np. o tyle, o ile; albo albo).

Pochodzenie związków frazeologicznych

Frazeologizmy mogą mieć różną etymologię. Najczęściej wywodzą się one z:

• Biblii – np. frazem umywać ręce nawiązujący do gestu Piłata po skazaniu Jezusa na śmierć oznacza nie brać odpowiedzialności za swoje decyzje;
• mitologii – np. frazeologizm róg obfitości odwołujący się do przedmiotu napełniającego się na życzenie właściciela różnymi dobrami oznacza dobrobyt, dostatek;
• literatury – np. zwrot dantejskie sceny oznaczający tragiczne wydarzenia odwołujący się do Boskiej Komedii Dantego;
• życia codziennego – np. frazem bać się własnego cienia oznacza bycie przesadnie lękliwym;
• historii – np. wskazujący na podjęcie nieodwracalnej decyzji zwrot kości zostały rzucone nawiązuje do słów wypowiedzianych przez Cezara po podjęciu decyzji o rozpoczęciu wojny domowej w Rzymie.

Wiele związków frazeologicznych wiąże się też z ciałem człowieka (np. robić wielkie oczy) albo ze światem zwierząt (np. żyć jak pies z kotem).