Czasownik – co warto o nim wiedzieć?

Czym jest czasownik?

Odpowiada on na pytania: co robi?; co się z nim/nią dzieje?; w jakim jest stanie?.

Czasowniki dzielimy najczęściej na:

• oznaczające czynności – wskazują one na określone akcje, czyli dynamiczne sytuacje, przyczyniające się do zmiany stanu konkretnego podmiotu (np. mówić, chodzić, pracować, chwalić);
• stanowe – przedstawiają sytuacje statyczne, mogą to być np. stałe cechy istot żywych (np. niedowidzieć), przedmiotów (np. ważyć) albo określone stany fizyczne.

Formy czasownika

Czasowniki występują w formach osobowych lub nieosobowych. W osobowych możliwe jest wskazanie wykonawcy danej czynności lub obiektu znajdującego się w konkretnym stanie (np. ja pracuję, wy tańczyliście, mama posprząta, dzieci śpią, deszcz pada).

Formy nieosobowe nie dają natomiast możliwości określenia podmiotu. Wśród nich wyróżniamy:

• bezokoliczniki zakończone na -c; -ć; -ść (np. biec; uciekać; jeść) – jest to podstawowa forma czasowników;
• formy zakończone na -no; -to (np. odesłano; umyto);
• imiesłowy przysłówkowe: współczesne zakończone na -ąc (np. robiąc; nosząc) i uprzednie zakończone na -wszy (np. porwawszy; rozłożywszy) albo -łszy (np. uplótłszy; zjadłszy);
• formy zwrotne z się (np. mówi się, przyjmuje się).

W praktyce najczęściej używa się form osobowych czasownika. Dotyczy to zarówno mowy potocznej, jak i języka literackiego.

Koniugacja czasowników

Czasowniki podlegają najbardziej rozbudowanej spośród wszystkich części mowy odmianie. Odmieniają się one bowiem przez liczby, osoby, czasy oraz rodzaje. Dodatkowo wyróżniamy rozmaite tryby, strony oraz aspekty czasownika. Warto przyjrzeć się bliżej tym zagadnieniom.

Odmiana czasowników przez liczby i osoby

Czasownik może występować zarówno w liczbie pojedynczej (gdy dana czynność lub stan dotyczą jednego podmiotu), jak i mnogiej (gdy jest więcej wykonawców czynności lub podmiotów podlegających określonemu stanowi). W przypadku obu liczb wyróżniamy po trzy osoby. W liczbie pojedynczej są to:

• 1 os. – ja stoję, mówię, bawiłem się, myślałam, zrobię;
• 2 os. – ty stoisz, mówisz, bawiłeś się, myślałaś, zrobisz;
• 3 os. – on/ona/ono stoi, mówi, bawił się, myślała, spało, zrobi;

W liczbie mnogiej natomiast wyodrębniamy:

• 1 os. – my stoimy, mówimy, bawiliśmy się, myślałyśmy, zrobimy;
• 2 os – wy stoicie, mówicie, bawiliście się, myślałyście, zrobicie;
• 3 os. – oni/one stoją, mówią, bawili się, myślały, zrobią.

W zdaniach formułowanych w języku polskim zazwyczaj nie ma potrzeby wplatania słów wskazujących na daną osobę (np. ja, ty, my, oni). O wykonawcy lub wykonawcach czynności mówi bowiem końcówka czasownika.

Odmiana czasowników przez czasy

Odmiana czasownika przez czasy jest niezbyt skomplikowana. W tym przypadku wyróżniamy bowiem tylko 3 możliwe opcje. Są to:

• czas przeszły – dotyczy czynności lub stanów, które miały miejsce w przeszłości (np. ja chodziłam, ty myślałeś, on poszedł, ona zrobiła, ono bawiło się, my nosiłyśmy, wy zrobiliście, oni bali się, one rozmawiały);
• czas teraźniejszy – odnosi się do aktualnie wykonywanych czynności lub obecnych stanów (np. ja idę, ty myślisz, on idzie, ona robi, ono bawi się, my nosimy, wy robicie, oni boją się, one rozmawiają);
• czas przyszły – dotyczy planowanych czynności lub stanów, które będą mieć miejsce w przyszłości (np. ja pójdę, ty pomyślisz, on będzie chodził, ona zrobi, ono będzie się bawić, my przyniesiemy, wy zrobicie, oni będą się bać, one porozmawiają).

Czasownik na ogół odmienia się przez czasy w intuicyjny sposób. Omawiana kategoria gramatyczna nie sprawia zatem większych problemów zwłaszcza Polakom posługującym się językiem polskim od dziecka.

Odmiana czasowników przez rodzaje

Czasownik w liczbie pojedynczej może występować w jednym z trzech rodzajów. Są to:

• rodzaj męski (np. ja odszedłem, ty widziałeś, on myślał);
• rodzaj żeński (np. ja odeszłam, ty widziałaś, ona myślała);
• rodzaj nijaki (np. ono odeszło, widziało, myślało).

W liczbie mnogiej natomiast wyodrębniamy rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy. Ten pierwszy dotyczy sytuacji, gdy wykonawcami określonej czynności są mężczyźni lub chłopcy albo grupy złożone z przedstawicieli obu płci (np. my bawiliśmy się, wy nosiliście, oni będą chodzili). Rodzaj niemęskoosobowy odnosi się natomiast do wszystkich pozostałych podmiotów (np. my bawiłyśmy się, wy nosiłyście, one będą chodziły).

Płeć podmiotu lub jego rodzaj gramatyczny można ustalić tylko w przypadku, gdy dany czasownik występuje w czasie przeszłym (np. stałem, gotowałaś, nosił, poszła, marzło, chodziliśmy, rozmawiałyście, wieźli, miały). Niekiedy dotyczy to także czasu przyszłego (np. będę chodził, będziesz spała, będzie nosił, będzie mówiła, będzie wiało, będziemy nosili, będziecie chodziły, będą mówili, będą myślały).

Tryby czasownika

Czasowniki w języku polskim mogą występować w jednym z trzech trybów. Są to:

• tryb oznajmujący – stwierdzający określony stan rzeczy, np. siedzę, malowałeś, pisali, robimy, uciekniecie, będą spać;
• tryb przypuszczający – używany do wyrażenia przypuszczeń, wątpliwości itp. (np. siedziałbym, malowałbyś, pisalibyście, zrobiłybyśmy, uciekłybyście, spaliby);
• tryb rozkazujący – stosowany do wyrażenia poleceń, woli, życzeń mówiącego itp. (np. zrób, niech napisze, malujmy, uciekajcie, niech śpią).

W praktyce najczęściej używanym trybem w różnego rodzaju wypowiedziach jest tryb oznajmujący.

Strony czasownika

W polszczyźnie rozróżniamy trzy strony czasownika. Należą do nich:

• strona czynna – wskazująca na działania wykonywane przez określony podmiot (np. ja lubię, ty kochasz, on myje, my lubimy, wy kochacie, one myją);
• strona bierna – określająca stan podmiotu lub czynność, której jest on poddawany (np. ja jestem lubiany, ty będziesz kochana, one są myte);
• strona zwrotna – dotyczy czynności, które podmiot wykonuje sam na sobie (np. czeszę się, bawisz się, myjemy się, przebierają się).

W praktyce nie od wszystkich czasowników mogą być utworzone imiesłowy przymiotnikowe charakterystyczne dla strony biernej. Czasowniki, w przypadku których nie ma takiej możliwości, to czasowniki nieprzechodnie (np. patrzeć, wisieć, chodzić). Natomiast czasowniki, w przypadku których jest możliwość zmiany strony czynnej na bierną, noszą nazwę czasowników przechodnich (np. kochać, lubić, myć).

Aspekt czasownika

Czasowniki mogą wskazywać na takie czynności i stany, które trwały, trwają i będą trwać lub zostały zakończone/zostaną zakończone w przyszłości. W tym pierwszym przypadku mówimy o występowaniu czasowników niedokonanych, które wskazują na trwanie określonej czynności, ale nie mówią o jej zakończeniu (np. robiłem, będziesz pisać, słuchaliście). W drugim natomiast mamy do czynienia z czasownikami dokonanymi. To takie formy, które informują o sfinalizowaniu konkretnej czynności (np. zrobiłem, napisałaś, wysłuchacie).