Idiomy w języku polskim – co warto o nich wiedzieć?

Idiom – co to takiego?

Innymi słowy, idiomy są specjalnymi konstrukcjami językowymi o swoistym, z reguły przenośnym znaczeniu, którego nie można wyprowadzić ze znaczenia poszczególnych części składowych konkretnego wyrażenia. Do idiomów należą m.in. następujące zwroty:

• Rzucać grochem o ścianę (mówić coś, co jest ignorowane przez innych);
• Mieć motyle w brzuchu (być zakochanym albo podekscytowanym);
• Piąte koło u wozu (coś zbędnego, niepotrzebnego);
• Wyścig szczurów (konkurowanie z innymi ludźmi o zdobycie pieniędzy i prestiżu zawodowego).

Słowo idiom pochodzi od łacińskiego określenia idioma tłumaczonego jako osobliwości językowe, specyfika języka. Pojęcie to nawiązuje również do greckich wyrazów idiōma lub idiōmatos oznaczających specyficzną cechę, właściwość, a także terminu ídios, czyli własny, swoisty. Synonimami wyrazu idiom są relatywnie rzadko spotykane w polszczyźnie słowa idiomat oraz idiomatyzm.

Cechy charakterystyczne idiomów

Idiomy jako związki wyrazowe odznaczają się przede wszystkim metaforycznym charakterem. Tego typu konstrukcje językowe odnoszą się do abstrakcyjnych pojęć wyrażanych przy użyciu konkretnych pojęć. Na przykład wyrażenie gwóźdź do trumny wskazuje nie na dany przedmiot, ale na przyczynę ostatecznej klęski określonej osoby bądź inicjatywy.

Występujące w polszczyźnie idiomatyzmy są specyficzne dla naszego języka. Takich wyrażeń z reguły nie da się zatem przełożyć na inne języki w taki sposób, aby ich sens był zrozumiały dla przeciętnego obcokrajowca. Stąd też na przykład sens dokładnie przetłumaczonego na język angielski, francuski czy niemiecki zwrotu Niebo w gębie w większości przypadków pozostaje zagadką dla osób na co dzień posługujących się tymi językami.

Warto jednak nadmienić, że w wielu językach występują idiomaty o podobnym znaczeniu. Na przykład odpowiednikiem polskiego idiomu leje jak z cebra może być angielskie wyrażenie it rains cats and dogs.

Idiomy a związki frazeologiczne

W istocie frazeologizmami nazywamy bowiem wszelkie ustalone, stabilne połączenia wyrazowe, których znaczenie może być dosłowne lub przenośne. Do związków frazeologicznych należą zatem zarówno wyrażenia odnoszące się do rzeczywistych zjawisk (np. Księżyc w pełni), jak i zwroty metaforyczne (np. odejść do wieczności – czyli umrzeć). Grupę idiomów natomiast reprezentują wyłącznie wyrażenia o przenośnym znaczeniu (np. być nie w sosie – czyli mieć zły humor).

Musisz też wiedzieć, że idiomy w przeciwieństwie do pozostałych związków frazeologicznych wyróżniają się bardziej rygorystyczną strukturą. W tego rodzaju wyrażeniach z reguły nie da się wprowadzić żadnych zmian gramatycznych ani językowych bez szkody dla pierwotnego znaczenia konkretnego wyrażenia. Na przykład zwrot Pójść po rozum do głowy musi pozostać dokładnie w takiej formie, w jakiej przyjęło się go używać. W przypadku ewentualnego przestawienia szyku wyrazów w zdaniu lub zmiany słów na inne, idiom ten przestałby być zrozumiały dla pozostałych użytkowników języka polskiego.

Rola idiomów w języku polskim

Idiomy w języku polskim pełnią dwie bardzo istotne funkcje. Przede wszystkim wzbogacają one polszczyznę, dodając formułowanym w tym języku komunikatom wyrazistości i obrazowości. Znajomość idiomatów i umiejętność posługiwania się nimi w określonych sytuacjach świadczy o wysokim poziomie inteligencji językowej danej osoby.

Powszechne używanie idiomatyzmów w wypowiedziach ustnych oraz pisemnych sprzyja także podtrzymywaniu tożsamości narodowej i językowej wśród Polaków. Jak już wspomnieliśmy, idiomy w dokładnym brzmieniu są nieprzekładalne na inne języki. Wiele z nich związanych jest z historią i kulturą naszego narodu. Stosowanie takich wyrażeń w codziennej mowie na ogół wzmacnia poczucie przynależności Polaków do reprezentowanej przez nich grupy narodowościowej.

Rodzaje idiomów

Idiomaty mogą występować w różnych formach. Stąd też takie wyrażenia klasyfikuje się na rozmaite sposoby. Do najpopularniejszych rodzajów idiomatyzmów należą:

• idiomy porównawcze (komparatywne) – służące do podkreślenia pewnych cech osób lub przedmiotów poprzez odniesienie się do danego obrazu (np. uparty jak osioł – czyli człowiek, którego trudno przekonać do zmiany zdania);
• idiomy rzeczownikowe – przenośne konstrukcje językowe oparte na rzeczownikach i towarzyszących im przymiotnikach (np. chleb powszedni – czyli coś zwykłego, codziennego);
• idiomy czasownikowe – metaforyczne wyrażenia złożone z czasowników i dodatkowych elementów (np. nabić kogoś w butelkę – czyli oszukać kogoś);
• idiomy emocjonalne – zwroty opisujące w przenośny sposób określone stany emocjonalne albo reakcje (np. czuć się jak ryba w wodzie – czyli robić coś, co się lubi i potrafi).

Niekiedy mówi się też o występowaniu idiomów frazeologicznych. Jest to jednak na tyle szeroka grupa wyrażeń, że można stwierdzić, iż zalicza się do niej każdy ze znanych idiomatów.

Pochodzenie idiomów

Idiomy jako wyrażenia językowe mają rozmaite źródła pochodzenia. Takie zwroty najczęściej wywodzą się z:

• historii – np. oznaczające podjęcie ostatecznej decyzji wyrażenie Przejść Rubikon nawiązuje do decyzji Juliusza Cezara o rozpoczęciu wojny domowej w Rzymie;
• polityki i wojskowości – np. odnoszące się do wojennej taktyki wyrażenie spalić za sobą wszystkie mosty oznacza podjęcie nieodwracalnej decyzji;
• literatury i mitologii – np. wywodzące się z mitologii określenie koń trojański wskazuje na ukrytą pułapkę;
• religii – np. zwrot nieść swój krzyż oznacza cierpliwe znoszenie trudów życiowych;
• kultury i tradycji ludowych – np. odnoszące się do rolniczego zwyczaju wczesnego wstawania i kładzenia się spać wyrażenie chodzić spać z kurami oznacza osobę, która zasypia wczesnym wieczorem i budzi się o świcie;

Niektóre polskie idiomy stanowią także bezpośrednie zapożyczenia z innych języków. Na przykład wyrażenie postawić kropkę nad i rozumiane jako finalizacja konkretnego zadania pierwotnie pochodzi z języka francuskiego.