Błędy frazeologiczne – które popełniamy najczęściej?

Czym są błędy frazeologiczne?

Mogą one polegać na przykład na modyfikacji postaci frazeologizmu, zmianie formy gramatycznej jednego ze składników, kontaminacji dwóch frazeologizmów lub użyciu związku w złym kontekście. Zazwyczaj problemy te wynikają z nieznajomości lub niezrozumienia prawidłowej postaci frazeologizmu.

Czym są związki frazeologiczne?

Frazeologizmy tworzy się ze słów o zauważalnym stopniu łączliwości i są one sankcjonowane przez zwyczaje społeczne. Ich rolą jest ubarwianie języka i uzupełnianie jego zasobu słownikowego, a także wzmacnianie ekspresywności tekstu. Stanisław Skorupka, autor Słownika frazeologicznego języka polskiego, stworzył klasyfikację związków frazeologicznych. Według niego dzielimy je ze względu na budowę gramatyczną oraz stopień zespolenia znaczeniowego. Zgodnie z pierwszym podziałem wyróżniamy:

• wyrażenie, którego ośrodkiem zazwyczaj jest rzeczownik, przymiotnik, przysłówek bądź imiesłów przymiotnikowy;
• frazę, czyli zdanie lub równoważnik zdania, np. przysłowie lub sentencja;
• zwrot, którego ośrodkiem jest czasownik bądź imiesłów przysłówkowy.

Jeśli zaś chodzi o podział związków frazeologicznych ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego, to mamy związki:

• luźne – połączenia wyrazów, których każdy człon zachowuje swoje znaczenie, np. lniany dywan;
• stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, np. patrzeć przez różowe okulary;
• łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są ze sobą mocno związane wyrazowo, np. dobić targu.

Frazeologizmy używane w nieprawidłowej formie

Poniżej opisaliśmy kilka najczęstszych błędów frazeologicznych.

Nie zasypuj gruszek w popiele

Powszechnie używanie przysłowie o zasypywaniu gruszek w popiele jest błędem polegającym na zmianie czasownika. Poprawną formą jest zasypiać gruszki w popiele, a oznacza to przegapienie swojej szansy, niewykorzystanie okazji. Błędne użycie wynika prawdopodobnie z tego, że użytkownicy języka polskiego nie rozumieją połączenia czasownika zasypiać z rzeczownikiem gruszki. Dlatego warto przybliżyć historię tego związku frazeologicznego. Dawniej suszono gruszki w gorącym popiele pozostałym po opiekaniu chleba. Ważne było to, by wyjąć owoce w odpowiednim momencie i nie zasnąć podczas czekania. Jeśli ktoś nie podołał zadaniu, mówiło się, że zaspał gruszki w popiele.

Iść po najmniejszej linii oporu

Prawidłową formą powszechnie używanego frazeologizmu iść po najmniejszej linii oporu, jest iść po linii najmniejszego oporu. Oznacza to pójście na łatwiznę i zrobienie czegoś bez nadmiernego wysiłku.

Między Bogiem a prawdą

Poprawną formą tego powiedzenia jest Bogiem a prawdą i oznacza to mówiąc szczerze, prawdę mówiąc. Chodzi tu o zapewnienie, że ktoś kieruje się prawdą i powołuje się przy tym na Boga.

Na czworo babka wróżyła

Poprawną formą powiedzenia używanego w sytuacji, w której wynik jest niepewny, a każda opcja jest możliwa, pozostaje na dwoje babka wróżyła. Na czworo babka wróżyła jest błędem wynikającym z modyfikacji.

Od stóp do głowy

Mówimy od stóp do głów, a nie od stóp do głowy. Związek ten oznacza całkowicie, zupełnie, cała postać od góry do dołu.

Siódma woda po kisielu

Frazeologizm siódma woda po kisielu oznaczający dalekie pokrewieństwo istnieje już w kilku formach. Zamiennie mówi się o piątej, siódmej oraz dziesiątej wodzie po kisielu, i tak naprawdę trudno jest jednoznacznie ocenić, która forma jest poprawna. Wszystko wskazuje jednak na to, że powinniśmy mówić dziesiąta woda po kisielu – w takiej postaci wyrażenie występuje na przykład w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

Trudny orzech do zgryzienia

Poprawnie mówimy twardy orzech do zgryzienia i oznacza to trudną sprawę. Podobny problem występuje z wyrażeniami, takimi jak ciężka sprawa bądź ciężki dzień. Mówimy raczej o trudnej sprawie i trudnym dniu. Ciężki może być plecak.

To by było na tyle

Żart był świadomą kontaminacją zwrotów: to byłoby wszystko oraz to tyle na dziś. Żart tak spodobał się odbiorcom, że aktor regularnie używał go na koniec swojego radiowego programu. W ten sposób powiedzenie to by było na tyle weszło do mowy potocznej.

Stroić się w piórka

Poprawnie mówimy stroić się w cudze piórka i oznacza to podszywanie się pod kogoś, udawanie kogoś innego. Błąd wynika z pominięcia jednego wyrazu.

Osiąść na laurach

Poprawną formą tego związku frazeologicznego jest spocząć na laurach. Oznacza to zaprzestać działania, zadowalając się dotychczasowymi osiągnięciami.

Miód na uszy

Często słyszy się, że coś jest miodem na moje uszy lub nawet miodem na moje oczy. Jednak jedyną poprawną formą jest powiedzenie miód na serce. Oznacza to, że coś jest dla kogoś bardzo miłe, np. Twoje słowa to miód na moje serce.

Mądrej głowie dość po słowie

Mądrej głowie dość po słowie to kolejny błąd frazeologiczny wynikający z niezrozumienia poprawnej formy, którą jest mądrej głowie dość dwie słowie. Oznacza to, że mądremu człowiekowi nie trzeba wiele mówić, by zrozumiał kierowany do niego przekaz. Nietypowy dla współczesnych użytkowników języka polskiego zwrot dwie słowie to relikt po dawnej liczbie podwójnej. Dwie słowie oznacza więc dwa słowa.

Mieć siódmy zmysł

Poprawnie mówimy, że ktoś ma szósty zmysł, ponieważ każdy człowiek ma pięć zmysłów. Powiedzenie oznacza, że ktoś ma wyjątkową intuicję.

Poddawać coś w wątpliwość

Poddawać coś w wątpliwość jest błędną formą, którą należy zastąpić wyrażeniem podawać coś w wątpliwość. Oczywiście oznacza ono zakwestionowanie prawdziwości czegoś.

Kto z kim przystaje, takim się staje

Poprawną formą powyższego frazeologizmu jest kto z kim przestaje, takim się staje. Czasownik przystawać oznacza przyłączać się do czegoś, pasować do czegoś. Za to czasownik przestawać dawniej oznaczał zadawać się z kimś, przebywać w czyimś towarzystwie. W związku z tym poprawnie mówimy kto z kim przestaje, takim się staje.

Związki frazeologiczne, których używamy, mimo że ich nie rozumiemy

Oprócz opisanych powyżej błędów wynikających z modyfikacji poprawnej formy związku frazeologicznego istnieją również połączenia, których używamy na co dzień w nieprawidłowym kontekście. Wynika to z nieznajomości pochodzenia danego zwrotu.

• Kończ waść, wstydu oszczędź

Powiedzenie Kończ waść, wstydu oszczędź w istocie jest cytatem pochodzącym z powieści Potop Henryka Sienkiewicza. Często rozumiany jest on błędnie i używany jako skończ i oszczędź sobie wstydu. Naprawdę oznacza on jednak: skończ i oszczędź mi wstydu.

• Nocny marek

Chodzi tu o marka – ducha potępieńca, który nocą zakłóca ludziom sen. Dlatego też piszemy nocny marek, a nie nocny Marek.

• Wyskoczyć/wyrwać się jak filip z konopi

W tym przypadku również nie chodzi o męskie imię, lecz o filipa – zająca, który jest płochliwy i szybko wyskakuje z zarośli, gdy poczuje zagrożenie. Dlatego powiedzenie wyrwać się jak filip z konopi oznacza niestosowne, nieprzemyślane i wyrywne zachowanie.

• Nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki

Nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki to związek frazeologiczny traktowany jako przestrzeżenie przed niebezpieczeństwem grożącym osobie, która spróbuje po raz kolejny zrealizować to samo przedsięwzięcie. Tak naprawdę jednak jest to nawiązanie do sposobu, w jaki świat postrzegał Heraklit. Twierdził on, że wszystko płynie, dlatego woda w rzece nigdy nie będzie taka sama jak w danej sekundzie.

• Sam jak palec

W związku z tym, że człowiek ma pięć palców u dłoni, wiele osób nie rozumie frazeologizmu być sam jak palec. Pochodzi on z czasów, w których palcem nazywano jedynie kciuk. Pozostałe były parstami. Palec był więc tylko jeden u dłoni.

Jak nie popełniać błędów frazeologicznych?

Niektóre błędy frazeologiczne są tak powszechnie używane, że ich poprawna forma wydaje się ludziom nienaturalna, dziwna, a nawet pozbawiona sensu. Dlatego zawsze, gdy usłyszysz jakiś obco brzmiący frazeologizm, spróbuj sprawdzić go w słowniku bądź w Internecie. Może się okazać, że to właśnie ta dziwna forma jest poprawną. Przyjmuje się również zasadę, że lepiej nie używać związku frazeologicznego, jeśli nie jest się pewnym jego brzmienia bądź znaczenia. Używanie poprawnych wyrażeń, ale w nieprawidłowym kontekście, również jest błędem. Informacji o polskich związkach frazeologicznych można szukać w słownikach, poradniach językowych bądź na portalach internetowych, takich jak frazeologia.pl.