Tryby czasownika – najważniejsze informacje
Czasownik jako część mowy jest określany przez różne kategorie gramatyczne. Jedna z nich to tryb. Z tym pojęciem najczęściej spotykają się uczniowie w szkole i studenci filologii polskiej, a także osoby uczące się od podstaw języka polskiego jako języka obcego. Czym są tryby czasownika oraz jak wygląda ich klasyfikacja?
Kilka słów o czasowniku
Czasownikiem nazywamy odmienną część mowy, za pomocą której najczęściej określamy czynności realizowane przez istoty żywe, maszyny i narzędzia.
Służy także do przedstawiania stanów, w których znajdują się konkretne osoby bądź przedmioty, jak i przebiegu procesów zachodzących np. w przyrodzie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim stanie się znajduje?.
W języku polskim wyróżniamy następujące rodzaje czasowników:
- czynnościowe – np. chodzić, czytać, rysować;
- statyczne, zwane też stanowymi – np. zasnąć, zblednąć, zarumienić się;
- posiłkowe – np. zostać, musieć, być, mieć, zacząć, przestać.
Czasowniki mogą występować w osobowych bądź nieosobowych formach (bezokolicznikach oraz imiesłowach przymiotnikowych i przysłówkowych). Cechuje je aspekt dokonany (np. zrobił, przeczytał) albo niedokonany (np. robił/robi, czytał/czyta). Te części mowy odmieniają się przez:
- liczby (pojedynczą i mnogą);
- osoby (w liczbie pojedynczej: ja, ty, on/ona/ono; w liczbie mnogiej: my, wy, oni/one);
- rodzaje (w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy);
- czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły – prosty i złożony);
- strony (czynna, bierna, zwrotna).
Czasownik odmienia się również przez tryby. Dowiedz się więcej na ich temat.
Czym są tryby czasownika?
Mianem trybu czasownika określamy kategorię gramatyczną odnoszącą się do omawianej części mowy. Stosujemy ją w celu wyrażenia stosunku osoby mówiącej do treści przekazywanego komunikatu.
Omawiane czynności bądź stany mogą być postrzegane jako prawdziwe (realne), przypuszczalne (prawdopodobne) lub konieczne (pożądane).
Z powyższego wynika następujący podział trybów czasownika:
- orzekający, zwany też oznajmującym;
- przypuszczający, czyli warunkowy;
- rozkazujący.
Przyjrzyjmy się bliżej każdemu z wymienionych rodzajów.
Tryb orzekający (oznajmujący)
Czasowniki w trybie oznajmującym informują odbiorców danego komunikatu o realizacji konkretnej czynności w czasie przeszłym, teraźniejszym bądź przyszłym. Innymi słowy, wskazują, że określona czynność:
- miała miejsce w przeszłości, np. poszedłem, zjadła, zbudowaliśmy;
- odbywa się teraz, np. maluję, kąpie się, sprzątacie;
- ma być wykonana w przyszłości, np. przyjdę, rozłożysz, będziemy sami.
- Bawiłem się dobrze na wczorajszej imprezie.
- Dzisiaj jest ładna pogoda, dlatego zabiorę Cię na piknik.
- Marek skończył studia dwa lata temu.
- Idę spać.
Tryb orzekający jest najczęściej używany w komunikacji codziennej. Dzięki niemu prezentujemy obiektywny stosunek do przekazywanych informacji. Dlatego powinien dominować także w przekazach medialnych.
Tryb przypuszczający (warunkowy)
Trybu warunkowego używamy wówczas, gdy informujemy rozmówcę o:
- przypuszczalnych czynnościach, które są możliwe do spełnienia pod pewnymi warunkami, np. Odwiedziłabym Cię, gdybym nie była chora; Zasnąłbym, gdyby nie hałas za oknem;
- przypuszczalnych czynnościach, które nie są możliwe do spełnienia z uwagi na niesprzyjające warunki, np. Arek poleciałby w kosmos, ale nie jest astronautą; Kupilibyśmy nowy samochód, ale nie mamy na to pieniędzy;
- naszych życzeniach i propozycjach, np. Poszłabym do kina ( w sensie: może ktoś się ze mną wybierze?); Lepiej, żebyś zrobił to dzisiaj (w sensie: nie zwlekaj z realizacją zadania).
Tryb przypuszczający wskazuje zatem, że realizacja pewnych czynności może się odbyć tylko przy zaistnieniu sprzyjających okoliczności.
Czasownik w trybie warunkowym składa się z osobowej formy oraz cząstki -by. Odmienia się go w następujący sposób:
- w liczbie pojedynczej: pojechałbym/pojechałabym; pojechałbyś/pojechałabyś, pojechałby/pojechałaby/pojechałoby;
- w liczbie mnogiej: pojechalibyśmy/pojechałybyśmy; pojechalibyście/pojechałybyście; pojechaliby/pojechałyby.
Tryb przypuszczający nie ma form czasów.
Tryb rozkazujący
Po tryb rozkazujący sięgamy wówczas, gdy chcemy wyrazić życzenie, prośbę lub rozkaz. W ten sposób przekazujemy żądanie, które finalnie ma doprowadzić do zaistnienia jakiegoś stanu.
- Zrób mi coś do jedzenia, bo jestem głodny jak wilk.
- Przynieście gotowe zadania na jutrzejszą lekcję.
- Pojedźmy tam jutro.
- Niech Adrian poczeka na mnie w szkole.
Czasowniki w trybie rozkazującym nie mają form czasów ani 1. osoby liczby pojedynczej. W 3. osobie używamy słowa niech.
Odmiana czasowników w trybie rozkazującym wygląda zatem następująco:
- liczba pojedyncza: (brak), podejdź, niech podejdzie;
- liczba mnoga: podejdźmy, podejdźcie, niech podejdą.
Co istotne, formę rozkazującą mogą mieć też zdania typu: Masz do mnie podejść, Masz mi to zrobić. Jednak zastosowanie słówka masz w tym przypadku sprawia, że czasowniki w tych zdaniach nie występują w trybie rozkazującym.
Podsumowanie
- Czasowniki to części mowy, które odmieniają się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, strony i tryby.
- Tryb czasownika to kategoria gramatyczna stosowana do wyrażania stosunku nadawcy do treści przekazywanego komunikatu. Wyróżniamy tryby: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący.
- Tryb oznajmujący informuje odbiorcę komunikatu o realizacji konkretnej czynności w czasie przeszłym, teraźniejszym bądź przyszłym.
- Trybu przypuszczającego używa się wtedy, gdy chcemy poinformować o tym, że dana czynność może odbyć się tylko pod pewnymi warunkami.
- Tryb rozkazujący stosowany jest w celu wyrażenia prośby, życzenia lub rozkazu.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz