Zaimek – zastępca innych części mowy

Czym jest zaimek?

Jak sama nazwa wskazuje, są to słowa stosowane za imię, czyli wykorzystywane zamiast innego, konkretnego wyrazu, będącego rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem lub przysłówkiem.

Zaimków używamy wtedy, gdy w zdaniu bądź wypowiedzi pojawiła się wcześniej jedna z wyszczególnionych powyżej części mowy. Dzięki temu jesteśmy zwolnieni z konieczności powtarzania tego samego wyrazu w kolejnych zdaniach, np.:

W przytoczonej powyżej wypowiedzi zaimki tam i jego zastępują słowo morze, które pojawiło się w pierwszym zdaniu. Tak skonstruowane teksty brzmią naturalnie. Są też w pełni zrozumiałe dla odbiorcy komunikatu.

Podział zaimków

W polszczyźnie stosujemy różne kryteria podziału zaimków. Zazwyczaj dzielimy je z uwagi na to, jaką część mowy zastępują. W ten sposób wyodrębniamy:

• zaimki rzeczowne – zastępują rzeczowniki i odpowiadają na pytania kto? co? (np. ja, wy, one, wszyscy, kto);
• zaimki przymiotne – zastępują przymiotniki i odpowiadają na pytania jaki? który? czyj? (np. mój, twój, jego, taki, żaden, tamten, jaki, który);
• zaimki liczebne – zastępują liczebniki i odpowiadają na pytania ile? ilu? (np. tyle, kilka, ilekolwiek);
• zaimki przysłowne – zastępują przysłówki i dotyczą miejsca, czasu oraz sposobu (np. wtedy, tam, kiedyś, którędy, tutaj, jak).

Zaimki możemy też sklasyfikować w oparciu o pełnione przez nie w zdaniu funkcje. Na podstawie tego kryterium wyróżniamy zatem:

• zaimki osobowe (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one);
• zaimki dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich);
• zaimki zwrotne (np. się, sobie, siebie);
• zaimki pytające (np. kto?, co?, jaki?, gdzie?, kiedy?);
• zaimki przeczące (np. nikt, nigdy, żaden, nigdzie, niczyj);
• zaimki wskazujące (np. ten, tamten, tam, tutaj);
• zaimki nieokreślone (np. jakiś, gdzieś, kiedyś);
• zaimki względne (np. kto, który, gdzie, dokąd, ile);
• zaimki uogólniające (np. wszyscy, wszystko, każdy).

Zaimki mogą też dzielić się na formy akcentowane i nieakcentowane. Te pierwsze to formy dłuższe, stosowane po przyimku lub na początku zdania, np. Przy mnie nic ci nie grozi; Tobie jestem w stanie dać wszystko. Drugie natomiast to formy krótsze, które zazwyczaj wstawiamy w środku lub na końcu zdania albo bezpośrednio po czasownikach (np. Teraz to mi się nic nie chce; Kupię ci książkę; On mu to zrobił).

Odmiana zaimków

Zaimki dysponują takimi samymi prawami gramatycznymi, jak część mowy, którą zastępują. W praktyce oznacza to, że zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne odmieniają się identycznie, jak ma to miejsce odpowiednio w przypadku rzeczownika, przymiotnika lub liczebnika. Zaimki przysłowne są natomiast nieodmienne (tak jak przysłówki).

Odmiana zaimków rzeczownych

Zaimki rzeczowne pełnią w zdaniu rolę podmiotu lub dopełnienia. Podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Mogą one występować w liczbie pojedynczej (np. ja, ty, on) lub mnogiej (np. my, wy, oni). Ich deklinacja wygląda następująco:

• Mianownik (kto? co?), np. ja, ty, on, ona, ono / my, wy, oni, one;
• Dopełniacz (kogo? czego?), np. mnie, ciebie, jego, jej / nas, was, ich;
• Celownik (komu? czemu?), np. mnie/mi; tobie/ci; jemu, jej / nam, wam, im;
• Biernik (kogo? co?), np. mnie, ciebie/cię; go, ją, je / nas, was, ich;
• Narzędnik (z kim? z czym?), np. mną, tobą, nim, nią / nami, wami, nimi;
• Miejscownik (o kim? o czym?), np. mnie, tobie, nim, niej / nas, was, nich;
• Wołacz – brak.

Podobnie jak rzeczowniki, zaimki mają określony rodzaj. Doskonale to widać zwłaszcza w przypadku trzeciej osoby liczby pojedynczej (rodzaj męski – on, rodzaj żeński – ona, rodzaj nijaki – ono) lub mnogiej (rodzaj męskoosobowy – oni, rodzaj niemęskoosobowy – one).

Odmiana zaimków przymiotnych

Zaimki przymiotne występują w zdaniach jako przydawki. Tak jak przymiotniki odmieniają się przez liczby, przypadki i rodzaje. Mogą one występować w liczbie pojedynczej (np. mój, twoja, taki, który) albo mnogiej (np. moi, twoje, tacy, którzy). Odmiana przez przypadki wygląda w następujący sposób:

• Mianownik (kto? co?), np. mój, twoja, taki, która / moi, twoje, tacy, które;
• Dopełniacz (kogo? czego?), np. mojego, twojej, takiego, której / moich, twoich, takich, których;
• Celownik (komu? czemu?), np. mojemu, twojej, takiemu, której / moim, twoim, takim, którym;
• Biernik (kogo? co?), np. mój/mojego, twoją, takiego, którą / moich, twoje, takich, których;
• Narzędnik (z kim? z czym?), np. moim, twoją, takim, którą / moimi, twoimi, takimi, którymi;
• Miejscownik (o kim? o czym?), np. moim, twojej, takim, której / moich, twoich, takich, których.
• Wołacz – brak.

Zaimek przymiotny w liczbie pojedynczej może występować w rodzaju męskim (np. mój, czyj, który), żeńskim (np. moja, twoja, czyja), nijakim (np. moje, twoje, czyje). W liczbie mnogiej może natomiast mieć rodzaj męskoosobowy (np. moi, twoi, którzy) lub niemęskoosobowy (np. moje, twoje, które). Rodzaj zaimka przymiotnego zależy od rodzaju rzeczownika, do którego się odnosi, np. mój samochód, twoja apaszka, takie buty.

Odmiana zaimków liczebnych

Zaimki liczebne odmieniają się przez przypadki. Ich deklinacja prezentuje się tak:

• Mianownik (kto? co?), np. tyle, ilu/ile;
• Dopełniacz (kogo? czego?), np. tylu, ilu;
• Celownik (komu? czemu?), np. tylu, ilu;
• Biernik (kogo? co?), np. tyle, ilu/ile;
• Narzędnik (z kim? z czym?), np. tyloma, iloma;
• Miejscownik (o kim? o czym?), np. tylu, ilu;
• Wołacz – brak.

Wbrew powszechnemu przekonaniu zaimki liczebne nie odmieniają się przez rodzaje. Mają one ściśle przypisany do siebie rodzaj, np. ilu kolegów, tyle koleżanek.