Elipsa jako środek stylistyczny stosowany w języku polskim
Przy konstruowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych w języku polskim liczy się nie tylko poprawność gramatyczna i semantyczna danego komunikatu. Ważną rolę w takiej sytuacji odgrywa również ekonomia językowa, której zasadnicza istota sprowadza się do skracania formułowanych zdań wówczas, gdy jest to tylko możliwe. Praktycznej realizacji zasady ekonomiczności języka sprzyja zastosowanie elipsy. Jest to środek stylistyczny, którym posługujemy się na co dzień w rozmaitych okolicznościach. Dowiedz się więcej na jej temat!
Elipsa – co to takiego?
Pod pojęciem elipsy, zwanej też niekiedy wyrzutnią, najczęściej rozumiemy figurę retoryczną polegającą na celowym opuszczeniu pojedynczych wyrazów lub całych fragmentów tekstu, które można łatwo wywnioskować z kontekstu wypowiedzi.
Takie pominięcie prowadzi do zaburzenia spójności gramatycznej danej wypowiedzi. Jednocześnie zostaje zachowana spójność semantyczna danego komunikatu. Brakujące elementy wypowiedzi można bowiem łatwo zrekonstruować, dzięki czemu pozostaje ona zrozumiała dla odbiorcy.
Zdania, w których zastosowano wyrzutnię, zazwyczaj nazywamy zdaniami eliptycznymi.
- Ala poszła na zakupy ( w domyśle – Ala poszła na zakupy [do sklepu]);
- Zjem czekolady (w domyśle Zjem [kawałek] czekolady);
- Statek pływał po morzu, a barka po rzece (w domyśle – Statek pływał po morzu, a barka [pływała] po rzece).
Nierzadko wypowiedzi, w których wykorzystano elipsę, przybierają formę równoważników zdań.
- Mama w domu? (w domyśle – [Czy] mama [jest] w domu?);
- Kto to? (w domyśle – Kto to [jest]?);
- Bogu świeczka, a diabłu ogarek (w domyśle Bogu [dajemy] świeczkę, a diabłu [dajemy] ogarek).
Elipsa nierzadko nazywana jest skrótem myślowym. Głównym celem zastosowania tego środka stylistycznego jest bowiem zwiększenie ekonomii i efektywności komunikacji poprzez szybsze i prostsze przekazywanie informacji. Wyrzutnia pozwala na przyspieszenie danej wypowiedzi. Umożliwia także kondensację treści. Dzięki wykorzystaniu elipsy unikamy zbędnych powtórzeń w zdaniach. Umiejętne zastosowanie wspomnianej figury retorycznej w wielu sytuacjach zwalnia nas też z konieczności rozdzielania określonych informacji na dwa zdania.
Rodzaje elipsy
Elipsę jako środek stylistyczny można klasyfikować na różne sposoby. Do najpopularniejszych typologii należy podział wyrzutni na:
- elipsę gramatyczną – występuje wówczas, gdy doszło do pominięcia jakiegoś wyrazu w zdaniu z jednoczesnym zachowaniem pierwotnego sensu wypowiedzi, np. Basia idzie do kina, a Marek do teatru (w domyśle Basia idzie do kina, a Marek [idzie] do teatru);
- elipsę retoryczną – wykorzystywana w celu zwrócenia uwagi na daną wypowiedź poprzez opuszczenie jej fragmentu, np. Kolor czerwony symbolizuje miłość, biel – czystość (w domyśle Kolor czerwony symbolizuje miłość, [a] biel [symbolizuje] czystość).
W literaturze przedmiotu często możemy natknąć się na podział elipsy z uwagi na rodzaj brakującego w zdaniu składnika. W ten sposób wyodrębnia się:
- elipsę orzeczenia – Jacek poszedł do pracy, a jego żona do domu (w domyśle – Jacek poszedł do pracy, a jego żona [poszła] do domu);
- elipsę podmiotu – Co robi Wiktoria? – Sprząta swój pokój (w domyśle – Co robi Wiktoria? – [Wiktoria] sprząta swój pokój);
- elipsę przydawki – np. człowiek wielkiego serca i umysłu (w domyśle – człowiek wielkiego serca i [wielkiego] umysłu);
- elipsę okolicznika – np. Przyszła w porę, choć nie całkiem (w domyśle – Przyszła w porę, choć nie całkiem [w porę]).
Wyrzutnię niekiedy dzieli się także na elipsę kontekstową (językową) oraz sytuacyjną (pozajęzykową). Z tą pierwszą mamy do czynienia wówczas, gdy pominięte elementy zdania można łatwo odtworzyć z kontekstu wypowiedzi, np. Kto pierwszy, ten lepszy (w domyśle – Kto [jest] pierwszy, ten [jest] lepszy). Elipsa sytuacyjna występuje natomiast wtedy, gdy opuszczono fragmenty zdania w oparciu o sytuację, w której doszło do wymiany zdań między rozmówcami, np. osoba odwiedzająca po raz pierwszy dom znajomego mówi: Ale tu pięknie! (w domyśle Ale tu [jest] pięknie).
Przeczytaj również
Wprowadzenie elipsy do wypowiedzi – jak to zrobić?
Elipsę do wypowiedzi można wprowadzić na kilka sposobów. Jednym z najpopularniejszych jest zastąpienie biernika w zdaniu dopełniaczem. Z tej możliwości korzystamy wtedy, gdy chcemy pominąć słowo odnoszące się do wielkości lub jakości jakiegoś przedmiotu. W takich okolicznościach powstają niepoprawne pod względem gramatycznym zdania, które jednak są zrozumiałe dla większości odbiorców.
- Zjedz chleba (w domyśle – Zjedz [kromkę] chleba);
- Wypiłem wody (w domyśle – Wypiłem [trochę] wody).
Drugim sposobem na wprowadzenie wyrzutni do wypowiedzi jest wykorzystanie myślnika.
- Ja przygotuję śniadanie, Ty – kolację (w domyśle – Ja przygotuję śniadanie, Ty przygotujesz kolację);
- Marysia ma wizytę u lekarza dzisiaj, a Kasia – jutro (w domyśle – Marysia ma wizytę u lekarza dzisiaj, a Kasia [ma wizytę u lekarza] jutro).
Obecność wspomnianego znaku interpunkcyjnego w wypowiedzi pisemnej zazwyczaj stanowi dla czytelnika sygnał, że w danym przypadku została wykorzystana elipsa.
Zastosowanie elipsy
Wyrzutnia jako figura retoryczna znajduje powszechne zastosowanie w mowie potocznej. Po ten środek stylistyczny sięgamy bardzo często w codziennej komunikacji, często w ogóle nie zdając sobie z tego sprawy. Mówimy na przykład:
- Chcę kupić sobie nową sukienkę – No to kup (w domyśle – No to kup [sobie tę sukienkę]);
- Zrobić Ci kawę? – Zrób (w domyśle – Zrób [mi kawę]).
Elipsę często spotykamy także w dziełach literackich. Jako przykład może posłużyć choćby fragment Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
A przed nim leży Fedon i żywot Katona.
Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny;
Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny.
Elipsa doskonale sprawdza się także jako łącznik akapitów. Dzięki niej możemy uniknąć powtarzania określonych treści na początku każdego ustępu w tekście.
Podsumowanie
- Elipsa zwana wyrzutnią to celowe opuszczenie fragmentu tekstu w celu skrócenia i uproszczenia wypowiedzi.
- Elipsę dzieli się najczęściej na elipsę gramatyczną i retoryczną. Inną znaną klasyfikacją jest podział elipsy na elipsę językową i pozajęzykową.
- Elipsę wprowadza się do zdania zazwyczaj poprzez zastąpienie biernika dopełniaczem. Można też w tym celu zastosować myślnik.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz