Przysłowia – skąd się biorą i jak powstają?

Czym jest przysłowie?

Przysłowiami zwykle są powszechnie znane i używane teksty wyrażające ogólne zalecenia, spostrzeżenia albo przestrogi.

Należą do tzw. paremii, czyli jednostek językowych, które mają za zadanie wyrazić mądrość ludową.

Termin przysłowie wywodzi się od łacińskiego słowa proverbium. W języku polskim pojawił się w XVII wieku za sprawą Andrzeja Maksymiliana Fredro – autora publikacji Przysłowia mów potocznych. W staropolszczyźnie za synonimy omawianego określenia uznawano także wyrazy przypowieść oraz porzekadło. Obecnie jednak pierwsze z wymienionych słów ma inne znaczenie. Drugie natomiast uważa się za przestarzałe.

Cechy charakterystyczne przysłów

Przysłowia odznaczają się pewnymi cechami gatunkowymi. Do najistotniejszych z nich zaliczamy:

• występowanie w formie krótkich, jednozdaniowych stwierdzeń bądź pouczeń, np. darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby, Polak mądry po szkodzie;
• uniwersalność – możliwość użycia w różnych sytuacjach, np. zrobić tak, żeby wilk był syty i owca cała;
• normatywność i zdolność do wartościowania – przysłowia z reguły mają jakiś sens moralny, np. pieczone gołąbki nie wlecą same do gąbki;
• alegoryczność – odnoszenie się do ogólnych pojęć i relacji przy jednoczesnym operowaniu konkretnymi sytuacjami i wyobrażeniami, np. gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała;
• prosta, łatwa do zapamiętania konstrukcja – często utrwaleniu danego wyrażenia w pamięci służy zastosowanie rymów wewnętrznych, np. późna zima długo trzyma, od świętej Anki zimne noce i poranki;
• budowa na zasadzie paralelizmu albo kontrastu znaczeniowego i składniowego, np. jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie;
• występowanie archaizmów fleksyjnych (np. mądrej głowie dość dwie słowie), leksykalnych (np. Strachy na Lachy) i semantycznych (np. na dwoje babka wróżyła).

Warto pamiętać też o tym, że jedną z najważniejszych cech przysłów jest ich powszechna znajomość i stosowanie w różnych kręgach kulturowych i społecznych. Z reguły przekazywane są z pokolenia na pokolenie drogą ustną.

Geneza przysłów

Skąd się biorą przysłowia? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Mogą się one bowiem wywodzić z różnych źródeł, m.in.:

• ze starożytnej Grecji i Rzymu – np. cytaty Ezopa Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta, Zgoda buduje, nienawiść rujnuje;
• z Biblii – np. Prochem jesteś i w proch się obrócisz (Rdz 3, 19), Ostatni będą pierwszymi (Mr 20, 16);
• z literatury – np. Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy (Juliusz Słowacki, Lila Weneda);
• z powiedzeń znanych ludzi – np. Ani be, ani me, ani kukuryku (Lech Wałęsa);
• z reklam – np. Prawie robi wielką różnicę (z kampanii piwa marki Żywiec).

Zdecydowana większość przysłów powstaje jednak na bazie dawnych tradycji, wierzeń, obyczajów i zabobonów. Niektóre z nich zostały sformułowane również w oparciu o czynione przez wieki obserwacje przyrodnicze. Dotyczy to zwłaszcza przysłów odnoszących się do:

• pór roku (np. Jedna jaskółka wiosny nie czyni);
• miesięcy (np. Kwiecień plecień, bo przeplata – trochę zimy, trochę lata);
• świąt (np. Święta Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie);
• prac na roli (np. Lipcowa pogoda, dla chłopów żniwna pogoda).

Stosowanie przysłów w różnych sytuacjach niewątpliwie wzbogaca zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Teksty zawierające mądrości ludowe zwykle odbierane są przez słuchaczy jako ciekawsze, a ich nadawcę postrzega się jako człowieka elokwentnego.