Przyimek – co to za część mowy?
Mówiąc o częściach mowy, zazwyczaj mamy na myśli rzeczownik, czasownik lub przymiotnik. Warto mieć świadomość, że do wspomnianej kategorii zaliczają się też inne, znacznie bardziej niepozorne słowa. Jednym z nich jest przyimek. Wbrew powszechnemu przekonaniu to bardzo istotna część mowy, bez której poprawne konstruowanie zdań w języku polskim byłoby znacznie utrudnione (a czasem wręcz niemożliwe). Dowiedz się, czym jest przyimek oraz dlaczego warto poświęcić mu trochę uwagi!
Czym jest przyimek?
Przyimkiem nazywamy niesamodzielną i nieodmienną część mowy, łączącą się z innymi wyrazami i nadającą im określony sens.
Zazwyczaj występuje w towarzystwie rzeczownika (np. na stole, pod łóżkiem, za Krakowem). Możemy ją także zestawić z innymi częściami mowy, czyli:
- przymiotnikiem, np. czarno na białym, gra w zielone, o starszym;
- przysłówkiem, np. na szybko, za blisko, od dziś;
- zaimkiem, np. o nim, ze mną, w tobie;
- liczebnikiem, np. dzielić przez trzy, odjąć od siedmiu.
Przyimek w połączeniu z innymi częściami mowy tworzy tzw. wyrażenia przyimkowe. W zależności od okoliczności mogą one pełnić różne funkcje w zdaniu. Najczęściej występują w charakterze:
- składników podmiotu (kto?), np. Basia z Kasią poszły do sklepu;
- przydawek, np. Ta spódnica (która?) w kratkę bardzo mi się podoba;
- orzeczników (czyli części orzeczenia), np. Ten sprzęt jest (jaki?) do niczego;
- okoliczników, np. Spotkamy się jutro (gdzie?) w kinie;
- dopełnień, np. Jutro pójdę do lekarza (z kim?) z Kubą.
Jak już wspomnieliśmy, przyimki nie odmieniają się przez liczby, osoby, czasy ani rodzaje. Nie podlegają także deklinacji. Jednak ich obecność przy odmiennych częściach mowy (rzeczowniku i przymiotniku) wpływa na przypadek, w którym występuje dane słowo np.:
- nad stołem – narzędnik (kim? czym?);
- obok niego – dopełniacz (kogo? czego?)
- w domu – miejscownik (kim? czym?).
Niesamodzielność przyimków oznacza natomiast, że w pojedynkę nie mają jakiegokolwiek znaczenia. W praktyce zatem nie da się z nich stworzyć ani zdania, ani równoważnika zdania.
Przeczytaj również
Do czego służą przyimki?
Przyimki stosujemy w celu określenia pewnych relacji zachodzących między wyrazami. Są to stosunki:
- czasowe (np. za godzinę, z rana, w trzy minuty);
- przestrzenne (np. nad obrazem, pod dywanem, obok kwiatów);
- przyczynowe (np. ze szczęścia, wskutek wypadku, przez nieuwagę);
- celowe (np. do teatru, na koncert).
Przyimki łączą się z poszczególnymi wyrazami na rozmaite sposoby, nadając całej wypowiedzi inny sens, np. Książka leżała na stole; Książka leżała pod stołem.
Podział przyimków
Przyimki dzieli się na dwa rodzaje:
- przyimki proste – części mowy niepodzielne słowotwórczo, (np. z, do, na, nad, pod, obok, w, u, od, po, za);
- przyimki złożone – składają się z dwóch lub trzech przyimków prostych (np. po + nad = ponad; z + za = zza; z + po + między = spomiędzy).
Oba rodzaje przyimków stosowane są często przy tworzeniu wypowiedzi. Różnica między nimi jest doskonale widoczna dla każdego przeciętnego użytkownika języka.
Przeczytaj również
Pisownia przyimków
Poprawny zapis przyimków może sprawić niektórym osobom kłopot. Reguły dotyczące ich pisowni są jednak dość proste.
Przyimki złożone
W przypadku przyimków złożonych poszczególne człony składające się na dane słowo piszemy zawsze łącznie (np. po + przez = poprzez; po + pod = popod). Jeśli pierwszym członem takich wyrazów jest z, trzeba pamiętać o pisowni zgodnej z wymową.
Na przykład w wyrazach sprzed, sponad, spośród na początku słowa występuje literka s, mimo iż pierwszym członem przyimka złożonego jest z. Doszło tutaj bowiem do ubezdźwięcznienia tej głoski na skutek bliskiego sąsiedztwa bezdźwięcznej głoski p. Co istotne, ubezdźwięcznienie nie dotyczy końca takich wyrazów. Na przykład choć mówimy sponat, prawidłowy zapis słowa wygląda tak: sponad.
Czasem poprawność zapisu przyimka złożonego zależy od kontekstu zdania. Doskonale widać to na przykładzie wspomnianego słowa sponad. W tym przypadku niekiedy prawidłowy okazuje się zapis z ponad. Zwykle dotyczy to zdań, w których po przyimku występuje liczebnik, np. Z ponad czterdziestu uczestników konkursu do dalszego etapu zakwalifikowało się dziesięciu.
Wyrażenia przyimkowe
Natomiast wyrażenia przyimkowe zawsze zapisujemy rozłącznie (np. poza tym, bez wątpienia, spod krzesła, sprzed szkoły). Niektóre jednosylabowe przyimki przyjmują końcówkę -e. Mamy z tym do czynienia głównie w utartych frazach, np. beze mnie, przede wszystkim.
Pisownia łączna jest obowiązkowa w przypadku dawnych połączeń przyimkowych, które obecnie tworzą zrosty (np. dlatego, dopóki, zazwyczaj, znienacka, przedtem, naprzód). Czasem możliwy jest rozłączny zapis tych wyrażeń, jeśli nie są one zrostami. W tym przypadku wszystko zależy od kontekstu zdania.
- Solidnie przygotowałem się do egzaminu, dlatego zdałem go na piątkę.
- Dla tego człowieka wszystko skończyło się wraz z utratą pracy.
Kontekst użycia danego przyimka zazwyczaj jest łatwy do rozszyfrowania. Stąd też większość osób jest w stanie samodzielnie rozstrzygnąć, czy dane połączenie przyimkowe należy zapisać łącznie, czy rozłącznie.
Podsumowanie
- Przyimki to niesamodzielne i nieodmienne części mowy, które łączą się z innymi częściami mowy, tworząc wyrażenia przyimkowe.
- Przyimki wskazują na czasowe, przestrzenne, celowe i przyczynowe związki zachodzące między wyrazami.
- Przyimki dzielimy na proste oraz złożone. Na te drugie składają się dwa lub trzy przyimki proste.
- Poszczególne człony wchodzące w skład przyimków złożonych zapisujemy łącznie. Rozłączna pisownia dotyczy natomiast większości wyrażeń przyimkowych.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz