Przysłówek – co warto wiedzieć o tej części mowy?

Co to jest przysłówek?

Zazwyczaj odpowiada on na pytania: jak?; gdzie?; kiedy?. Nazwa tej części mowy pochodzi od łacińskiego terminu adverbium. Wyraz ten złożony z dwóch słów ad i verbum oznacza dosłownie przy słowie, przy czym pojęcie słowo w tym znaczeniu utożsamiane jest z czasownikiem.

Zgodnie z obowiązującą terminologią zatem przysłówek jest częścią mowy występującą w zdaniu w pobliżu czasownika (np. Jechałem szybko, aby nie spóźnić się na spotkanie; Wczoraj odwiedziłam mamę w szpitalu). Może on także określać przymiotnik (np. Przed chwilą widziałam niezwykle piękny kwiat; Jesteś bardzo mądrym chłopcem) albo inny przysłówek (np. Dzisiaj zaprezentowałaś się wyjątkowo dobrze; Jeszcze kilka chwil temu padało bardzo mocno). Przysłówek niekiedy towarzyszy również rzeczownikowi (np. Kraków wczoraj i dziś). Z taką sytuacją mamy jednak do czynienia relatywnie rzadko.

Rodzaje przysłówków

Przysłówki zazwyczaj dzielimy z uwagi na rodzaj pytań, na który odpowiadają. W ten sposób wyodrębniamy:

• przysłówki sposobu – odpowiadają na pytanie jak? – świetnie, miło, cudownie, wesoło, smutno, ciekawie;
• przysłówki czasu – odpowiadają na pytanie kiedy? – wczoraj, dziś, jutro, pojutrze, na wiosnę, wieczorem;
• przysłówki miejsca – odpowiadają na pytanie – gdzie? – np. blisko, daleko, wysoko, nisko.

Niekiedy przysłówki klasyfikujemy także z uwagi na ich cechy funkcjonalne. Biorąc pod uwagę to kryterium, wyróżniamy przysłówki jakościowe oraz okolicznościowe. Te pierwsze określają czasowniki lub przymiotniki i odnoszą się do wewnętrznych cech, stanów lub procesów (np. Adrian zajmował się troskliwie chorą Karoliną; Jesteś bardzo ładna). Drugie natomiast wykorzystujemy do określania rzeczowników (np. Chodzenie boso po trawie jest bardzo zdrowe) albo okoliczności zdarzenia (np. Często myślę o Tobie).

Przysłówki a przymiotniki

Wiele przysłówków stanowi derywaty od przymiotników. Dotyczy to w szczególności przysłówków sposobu odpowiadających na pytanie jak?. Takie przysłówki zazwyczaj tworzy się, dodając do podstawy słowotwórczej danego przymiotnika końcówkę –ie, -e albo -o. Spójrzmy na następujące przykłady:

• przymiotnik: ładny, ładna, ładne – przysłówek: ładnie;
• przymiotnik: mały, mała, małe – przysłówek: mało;
• przymiotnik: dobry, dobra, dobre – przysłówek: dobrze;
• przymiotnik: wesoły, wesoła, wesołe – przysłówek: wesoło.

Natomiast przysłówki miejsca i czasu nie pochodzą od przymiotników. W ich przypadku zatem omówiona powyżej zasada nie znajduje zatem zastosowania.

Stopniowanie przysłówków

Przysłówki należą do nieodmiennych części mowy. To oznacza, że nie odmieniają się przez liczby, osoby, czasy ani rodzaje. Nie podlegają też deklinacji. Nieodmienność znacząco odróżnia przysłówki od przymiotników. Istnieje jednak pewna cecha, która łączy obie wspomniane części mowy (a przynajmniej dzieje się tak w wielu przypadkach). Jest nią możliwość stopniowania niektórych przysłówków będących derywatami przymiotników, które także podlegają stopniowaniu.

Przy stopniowaniu przysłówków obowiązują dokładnie takie same zasady, jak ma to miejsce w przypadku stopniowania przymiotników. Zgodnie z przyjętymi regułami wyróżniamy zatem trzy stopnie wskazujące na zmniejszanie lub zmniejszanie natężenia danej cechy. Są to:

• stopień równy – podstawowa forma wyrazu, np. miło, szybko, dobrze, ludzko;
• stopień wyższy – powstaje zazwyczaj poprzez dodanie do słowa w stopniu równym końcówki –ej, np. milej, szybciej, lepiej, gorzej, bardziej ludzko;
• stopień najwyższy – zwykle powstaje poprzez dodanie do słowa w stopniu wyższym przedrostka naj-, np. najmilej, najszybciej, najlepiej, najgorzej, najbardziej ludzko.

Przysłówki mogą być stopniowane na trzy sposoby. Wyodrębniamy:

• stopniowanie proste – np. ładnie – ładniej – najładniej; nisko – niżej – najniżej;
• stopniowanie nieregularne – dotyczy niektórych wyrazów, np. dobrze – lepiej – najlepiej; źle – gorzej – najgorzej;
• stopniowanie opisowe – wymagające zastosowania słów bardzo, bardziej, najbardziej lub mało, mniej, najmniej, np. bardzo interesująco – bardziej interesująco – najbardziej interesująco; mało kolorowo – mniej kolorowo – najmniej kolorowo.

Stopniowaniu nie podlegają przysłówki odnoszące się do niezmiennych cech czy właściwości, takich jak materiał wykonania (np. stalowo). Podobnie jest także z przysłówkami czasu (np. wczoraj, dziś). Z kolei przysłówki miejsca na ogół można stopniować (np. daleko – dalej – najdalej; wysoko – wyżej – najwyżej).

Pisownia nie z przysłówkami

Zgodnie z obowiązującymi regułami przysłówki z nie piszemy razem, jeśli pochodzą one od przymiotników i mają stopień równy, np. niemiło, niedobrze, niestarannie, niedaleko. Z kolei przysłówki występujące w stopniu wyższym i najwyższym należy zawsze zapisywać oddzielnie, np. nie bardziej, nie najlepiej, nie ładniej, nie najpiękniej, nie dalej. Podobna zasada obowiązuje także w przypadków przysłówków czasu, np. nie dziś, nie jutro.