Akcent wyrazowy – zasady akcentowania słów w języku polskim

Czym jest akcent?

Dlatego zjawisko to niekiedy określamy mianem akcentu wydechowego.

W języku polskim wyróżniamy dwa rodzaje akcentów:

• wyrazowe – gdy akcentowaniu podlega określona sylaba w wyrazie;
• zdaniowe – gdy dochodzi do wyróżnienia określonego słowa w zdaniu na skutek silniejszej artykulacji sylaby akcentowanej w tym wyrazie.

Akcent zdaniowy – jak działa?

Zanim przejdziemy do bliższego omówienia akcentów wyrazowych, warto poznać najważniejsze informacje na temat akcentów zdaniowych. Należy mieć świadomość, że w zdaniach formułowanych w języku polskim najsilniejszy akcent pada zazwyczaj na ostatni wyraz. Z nieco słabszym akcentowaniem mamy do czynienia natomiast w przypadku pierwszego wyrazu. W praktyce wygląda to tak:

• Mama poszła do sklepu.
• Widziałam się wczoraj z nim w kawiarni.

Czasem dochodzi też do przesunięcia akcentu zdaniowego na inny wyraz znajdujący się w środku zdania. Robi się to w celu podkreślenia jego znaczenia, np. Ona nigdy nie jest sama.

Akcent wyrazowy – co warto o nim wiedzieć?

Istota akcentu wyrazowego sprowadza się do silniejszego wymawiania jednej z sylab w danym leksemie.

Warto jednak wiedzieć, że taka sytuacja nie zawsze miała miejsce. W staropolszczyźnie dominował bowiem typowy dla języka rosyjskiego akcent swobodny i ruchomy, polegający na silniejszym wymawianiu różnych sylab w tym samym wyrazie w zależności od jego formy.

Akcent stały pojawił się dopiero w XIV wieku. Pierwotnie był to tzw. akcent inicjalny, czyli padający na pierwszą sylabę wyrazu. Na przełomie XV i XVI stulecia doszło do przesunięcia akcentu na przedostatnią sylabę większości słów (w ten sposób powstał akcent paroksytoniczny). Z taką sytuacją mamy do czynienia do dnia dzisiejszego.

Rodzaje akcentów wyrazowych

Jak już było wspomniane, akcent większości słów w języku polskim pada na drugą sylabę od końca. Można to zauważyć np. w przypadku wyrazów: dwunasty; igła; zając; pomagać; podróżować.

Akcent paroksytoniczny nie jest jednak jedynym, który występuje w polszczyźnie. W praktyce można bowiem wyodrębnić także inne rodzaje tego zjawiska. Są to:

• akcent inicjalny – akcent padający na pierwszą sylabę wyrazu; we współczesnym języku polskim przetrwał jako akcent poboczny; zazwyczaj występuje w wielosylabowych słowach, stanowiąc swego rodzaju „podporę” dla głównego akcentu (np. językoznawstwo, Konstantynopol);
• akcent oksytoniczny – polegający na silniejszym wymawianiu ostatniej sylaby; dotyczy głównie: skrótowców (np. PKP – pekape; SKS – eskaes), wyrazów francuskiego pochodzenia (np. foyer wymawianego jak fułaje), wyrazów jednosylabowych z prefiksami – wice- (wicemistrz), arcy- (arcymag), eks- (eksmąż);
• akcent proparoksytoniczny – padający na trzecią sylabę od końca;
• akcent na czwartej sylabie od końca – odnosi się wyłącznie do 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasowników w trybie przypuszczającym, np. odpoczęlibyśmy, zrobilibyście.

Wymienione rodzaje akcentów występują stosunkowo rzadko. Dotyczy to zwłaszcza akcentu położonego na czwartej sylabie od końca, który nawet nie ma osobnej nazwy.

Akcent proparoksytoniczny

Osobnego omówienia wymaga akcent proparoksytoniczny. Pomijając paroksytoniczny, jest to bowiem najczęściej występujący rodzaj akcentowania w języku polskim. Mamy z nim do czynienia w przypadku:

• czasowników w 1. i 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego (np. byliśmy, mieliście);
• trybu przypuszczającego czasowników w liczbie pojedynczej oraz trzeciej osoby liczby mnogiej (np. zrobiliby, poszedłbym, uciekłabyś);
• spójników zespolonych z morfemami trybu warunkowego albo ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (np. jeśliby);
• liczebników występujących z cząstkami -set, -sta, -kroć (np. osiemset, dziesięciokroć).

Akcent proparoksytoniczny występuje też w przypadku zapożyczonych z łaciny rzeczowników zakończonych na  -yka lub -ika (np. matematyka, logika).

Zestroje akcentowe

Niekiedy grupa sylab związana jest jednym głównym akcentem. W takim przypadku mówimy o tzw. zestroju akcentowym. Pojęcie to odnosi się zarówno do pojedynczych wyrazów akcentowanych, jak i pewnych grup słów złożonych z wyrazu głównego z akcentowaną sylabą oraz nieakcentowanych słów pomocniczych (np. nie chciało mi się). Zestroje akcentowe pełnią istotną rolę zwłaszcza w poezji, a konkretnie w wierszach tonicznych, których budowa bazuje na równiej liczbie akcentów w każdym wierszu.