Przypadki w języku polskim – czym są i skąd się wzięły?

Czym są przypadki?

Słownik języka polskiego PWN definiuje przypadki następująco:

Dzięki nim wiemy, jakiej formy fleksyjnej wyrazu powinniśmy użyć, i możemy zweryfikować, czy poprawnie odmieniamy wyrazy w zdaniu.

Od razu warto zaznaczyć, że nie wszystkie słowa w języku polskim podlegają deklinacji, czyli odmianie przez przypadki. Odmieniają się: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki przymiotne, liczebne, rzeczowne, imiesłowy przymiotnikowe oraz liczebniki główne, porządkowe i zbiorowe.

Jakie przypadki gramatyczne występują w języku polskim?

W polszczyźnie występuje siedem przypadków, spośród których sześć jest zależnych.

Przypadki zależne to takie, w których forma wyrazu zależy od innych elementów składowych zdania. Natomiast pierwszy przypadek – mianownik – to forma podstawowa wyrazu, który nazywa podmiot, czyli wykonawcę czynności.

Poniżej znajdziesz listę przypadków wraz z przykładowymi wyrazami w liczbie pojedynczej i mnogiej. W nawiasie podano formę wariantywną.

Już w przypadku tapczanu da się dostrzec, że w dopełniaczu poprawne są dwie formy fleksyjne. Takich sytuacji w języku polskim jest dużo więcej. Na przykład możesz przyglądać się tacie lub tatowi, a wśród swoich znajomych nie mieć wegetarian lub wegetarianów, wegan lub weganów.

Rzadko używany przypadek – wołacz

Zwróć uwagę, że wołacz to inny przypadek niż mianownik. Co to oznacza? Zwracając się do kogoś, powinniśmy odmienić jego imię, mimo że w polszczyźnie często funkcjonuje używanie ich w mianowniku. W związku z tym powiesz:

• Franku, podaj mi ten długopis; zamiast: Franek, podaj mi ten długopis.
• Ulu, podejdź tu do mnie; zamiast: Ula, podejdź tu do mnie.

Problematyczny przypadek – dopełniacz

Oczywiście zawsze możesz sięgnąć do słownika języka polskiego. Jak jednak uniknąć ciągłego używania tej grubej księgi?

Nieco ułatwi Ci to zasada, że w nieżywotnych rzeczownikach rodzaju męskiego liczby pojedynczej końcówkę -a stosujemy w nazwach sprzętów i narzędzi, naczyń i sztućców, miesięcy, w miarach, wagach i liczbach, w nazwach tańców, sportów i gier, walut, marek samochodów, części ciała, owoców, grzybów i większości warzyw.

Natomiast wyrazy zapożyczone (biznes, makijaż czy abażur) zakończymy w dopełniaczu liczby pojedynczej sufiksem -u, podobnie jak słownictwo z dziedziny transportu, abstrakcyjne, zbiorowe (np. ryż, makaron, rząd), nazwy dni tygodnia czy substancji płynnych i półpłynnych (majonez, sos, rum).

Natomiast rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończona na -ja lub -ia w dopełniaczu mogą być zakończone na -ji, -ii lub -i. Tu z kolei wybór odpowiedniego sufiksu zależy od tego, jaka głoska występuje przed końcówką. Otóż jeśli końcówka -ja występuje po s, z, c, zastosuj końcówkę -ji, np. misja – misji, Azja – Azji, restauracja – restauracji. Natomiast rzeczowniki zakończone na -ia mają zakończenie -ii lub -i, zależnie od poczucia rodzimości czy obcości wyrazu. Te pochodzenia obcego zasadniczo powinieneś zakończyć -ii, a w rodzimych i przyswojonych -i.

Skąd się wzięły przypadki? – ciekawostka

Pierwszy podręcznik polskiej gramatyki na polecenie Komisji Edukacji Narodowej stworzył Onufry Kopczyński. Gramatyka dla szkół narodowych wydana została w trzech częściach w latach 1778–1781.

Pojawiają się w niej nieco inne nazwy przypadków w języku polskim:

• mianujący (od łac. nomino, nominare – nazywać),
• rodzący (od łac. geno, genere – rodzić),
• dawający (od łac. do, dare – dawać),
• oskarżający (łac. accuso, accusare – oskarżać),
• odbierający (od łac. ablacto, ablactare – odstawić od piersi, zabrać),
• wyzywający (od łac. voco, vocare – wzywać).

Te pierwsze polskie nazwy przypadków wydają się dzisiaj nieco śmieszne. Jak to się stało, że stosujemy jednak inną nomenklaturę? Otóż w kolejnym podręczniku Kopczyńskiego zatytułowanym Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne pojawiły się odmienne terminy utworzone przez dodanie sufiksów, czyli końcówek, do nazw łacińskich. Chociaż w sprawie nazewnictwa przypadków w XIX wieku trwały jeszcze spory, nomenklatura z 1817 roku w większości obowiązuje do dziś. Później zmieniona została nazwa miescownika na miejscownik.

Jak widać, sprawa z przypadkami nie jest najprostsza. Choć native speakerzy mają nieco łatwiej – i dla nich bywa to skomplikowana kwestia. Pamiętaj zatem o przytoczonych w naszym artykule zasadach, a na podorędziu zawsze miej słownik.