Fandom literacki – co warto wiedzieć o tej społeczności?

Kogo nazywamy fanem?

Pojęcie fana wywodzi się z języka angielskiego i pojawiło się w użyciu pod koniec XIX wieku. Jako pierwsze określono w ten sposób młode kobiety, które uczestniczyły w spektaklach uwielbianych przez nich aktorów.

Skojarzenie fana z fanatykiem nie jest jednak przypadkowe. Słowo „fanatyk” pochodzi z łacińskiego „fanaticus”, który oznacza kogoś zapalonego, a nawet szalonego.

Obecnie fani coraz częściej tworzą zaangażowane społeczności wokół swojego obiektu zainteresowania. Tak powstają fandomy.

Czym jest fandom?

Fandom może również obejmować szersze kategorie pojęciowe, np. twórczość danego autora, gatunek literacki, kierunek artystyczny czy też muzyczny.

Od lat 20. XX wieku fandom to także społeczność, która podchodzi do swojego przedmiotu zainteresowania w twórczy sposób. Przełom w zakresie aktywności społeczności fanowskich przyszedł wraz z nowymi technologiami i zmianami społecznymi.

Początki naukowych analiz fandomów i ich funkcjonowania przypadają jednak dopiero na lata 80. XX wieku. Z czasem w badania zaczęli angażować się badacze, którzy wywodzili się z fandomów.

Co nazywamy fandomem literackim?

Fandom literacki skupia się na określonych dziełach literackich lub całej twórczości danego autora. Jego rozwój na świecie zapoczątkowało upowszechnienie dostępu do literatury na przełomie XVIII i XIX wieku.

Podział fandomu

Istnieje kilka różnych rodzajów fandomów. Kryteria podziału mogą jednak różnić się w zależności od przyjętego punktu widzenia. Poniżej przedstawimy kilka z nich.

Fandom afirmujący

Jest to fandom, który skupia swoją aktywność na dyskusjach, dzieleniu się swoimi odczuciami lub kolekcjonowaniu gadżetów powiązanych z przedmiotem swojego zainteresowania.

Fandom kreatywny

To część fandomu, który tworzy własne dzieła oparte o przedmiot zainteresowania. Członkowie angażują się również w życie i kształt tej społeczności, biorąc udział w spotkaniach fandomu w charakterze uczestnika, wolontariusza, prelegenta, a nierzadko też organizatora.

Antyfandom

Antyfandom jest społecznością, którą łączy negatywny lub krytyczny stosunek do danego dzieła, autora, zespołu lub gatunku. Motywacje antyfandomu mogą być dwojakie:

1. Dawanie upustowi swojej niechęci do przedmiotu zainteresowania innych fanów.
2. Bycie fanem, który krytykuje sposób, w jaki ewoluuje określone dzieło, twórczość autora lub gatunek literacki.

Fandom globalny i lokalny

Niektórzy badacze próbują dzielić fandom na globalny i lokalny. Współczesna globalizacja oraz umiędzynarodowienie wielu społeczności utrudniają jednak wyznaczenie określonych granic podziału. Język angielski stał się dla wielu przepustką do zaangażowania się w międzynarodową społeczność. Często podawanym przykładem jest fandom „Wiedźmina” – serii książek stworzonej przez Andrzeja Sapkowskiego.

Fandom medialny

Fandom medialny to rozszerzone pojmowanie tradycyjnego fandomu. Jego członkowie interesują się różnymi wytworami kultury popularnej. Mogą czytać książki, komiksy, oglądać filmy, seriale, grać w gry. To zjawisko jest skutkiem rozwoju określonego świata w nowych obszarach. W zależności od materiału wyjściowego są to zazwyczaj powieści, opowiadania, komiksy, seriale, filmy czy gry.

Cechy fandomu

Każdy fandom ma swoje określone cechy, które podkreślają jego wyjątkowość. Z tego względu przez wiele osób dane fandomy uważane są za subkulturę. Na ich odrębność często wskazuje kilka cech:

Zorganizowana społeczność

Na początku fandomy łączyły jedynie zainteresowania. Z czasem uczestnicy zaczęli regularnie się spotykać. Formą stowarzyszania się była działalność w lokalnych klubach. W dobie rozwoju Internetu i mediów społecznościowych coraz częściej fandom gromadzi się i rozwija także w przestrzeniach wirtualnych.

Wspólne obszary zainteresowania

Fandom łączy zgodność co do konkretnego dzieła lub obiektu. W tym obszarze dopuszczalne są jednak różne upodobania dotyczące konkretnych bohaterów oraz odmienne opinie. W fandomie Harry’ego Pottera uczestnicy zazwyczaj dość jasno definiują się przez pryzmat jednego z domów w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie: Gryfindoru, Slytherinu, Ravenclawu lub Hufflepuffu.

Budowanie odrębnej tożsamości

Jak każda odrębna struktura, fandomy często budują swoją tożsamość, porównując się z innymi grupami. Przykładowo jeszcze kilkanaście lat temu fantastyczny fandom odnosił się z dużą rezerwą do fanów japońskiej mangi i anime. Obecnie granice coraz częściej się zacierają i jeden człowiek może należeć do różnych grup fanów. Sprzyja temu również powszechny dostęp do dzieł popkultury.

Odrębny język

Fandomy różnią się także specyficznym językiem, zrozumiałym tylko dla osób z danej społeczności. Na przykład organizatorzy największego obecnie konwentu fantastyki w Polsce i jednego z większych w Europie Środkowo-Wschodniej, poznańskiego Pyrkonu, często wiążą różne określenia z nazwą wydarzenia. Uczestniczy to „Pyrkonowicze”, wolontariusze są nazywani „gżdaczami”, a koordynatorzy różnych grup wolontariuszy „przegżdaczami”.

Sprecyzowane poczucie humoru

Każdy fandom ma także tematy, z których można swobodnie żartować i wątki, których najlepiej nie poruszać. Ich specyfika zależy od doświadczeń w obrębie fandomu, jego historii, przyjętej konwencji żartu czy istniejących postaci. Na przykład w fandomie słynnych „Gwiezdnych wojen” taką postacią jest Jar Jar Binks, którego bezsensowne działania doprowadziły do przełomu w fabule i dojścia do władzy imperialnej frakcji.

Jak fandom może promować dzieło literackie?

Celem utworu literackiego jest przyciągnięcie zainteresowania czytelników. Zaangażowani odbiorcy mogą stać się najwierniejszymi ambasadorami, którzy na różne sposoby będą manifestować swoje pozytywne odczucia. Poniżej prezentujemy kilka przykładów promowania dzieła literackiego poprzez fandom.

Spotkania konwentowe

Wspomniane wcześniej konwenty, czyli zloty tematyczne dla określonych fandomów, sięgają korzeniami do lat 30. XX wielu. Pierwszy amerykański konwent dla osób zainteresowanych fantastyką naukową odbył się w 1936 roku, a pierwsze spotkanie dla brytyjskich fanów zorganizowano w 1937 roku. Pierwszy międzynarodowy konwent odbył się natomiast w Nowym Jorku w 1939 roku.

Idea konwentu jako wydarzenia od fanów dla fanów sprawia, że można się w niego zaangażować na różne sposoby. Wiele osób tworzy cosplay, czyli własne stroje. Inni zgłaszają tematy wystąpień – prelekcji, które stają się okazją do poszerzenia wiedzy uczestników i dyskusji z nimi.

Dyskusje o dziele

Nie tylko konwenty dają możliwość wygłaszania różnych poglądów w ramach fandomu. Kiedyś głównym polem dyskusji były fora, na których zadawano różne pytania, zgłaszano swoje teorie czy sprzeciwiano się rozwiązaniom zastosowanym przez autora.

Coraz częściej fani tworzą metaanalizy w formie filmów publikowanych w mediach społecznościowych lub podcastów, podczas których przyglądają się wybranym wątkom danego dzieła, osadzają je w szerszym kontekście społecznym lub podejmują się wyjaśnienia różnych niedopowiedzeń i luk fabularnych. Rosnącą popularnością cieszą się analizy i interpretacje, które tworzą fani-youtuberzy w ramach aktywności na kanale.

Tworzenie fanfiction

Zgodnie ze studiami fanowskimi podstawą działalności fandomu kreatywnego lub fandomu transformacyjnego jest tworzenie utworów zwanych fanfiction. Najczęściej są to opowiadania (fanfiki), rysunki, grafiki, obrazki (fanarty) czy fan video (vid), które luźno nawiązują do historii z kanonu, a nawet go zmieniają. Powstawanie fanfiction przyczynia się nie tylko do rozwoju świata literackiego, ale również podtrzymania zainteresowania danym uniwersum.

Szczególną cechą fanfiction jest określony kanał dystrybucji. Twórcy z reguły dzielą się swoimi dziełami, najczęściej w amatorskich czasopismach, nazywanych fanzinami lub za pośrednictwem Internetu, w tym mediów społecznościowych. Szacuje się, że fanfiki stanowią około jednej trzeciej spośród internetowych materiałów literackich.

Najbardziej znane fandomy literackie

Przyjrzyjmy się kilku najpopularniejszym fandomom literackim na świecie.

Fani świata Harry’ego Pottera

Fani książek i filmów w świecie Harry’ego Pottera, stworzonego przez J.K Rowling, to przykład niezwykle silnego, wielopokoleniowego fandomu. Już pierwsza część przygód młodego czarodzieja, wydana w 1997 roku, okazała się gigantycznym sukcesem. Na świecie zapanowała „potteromania”. Fani tego uniwersum nazywani są „potterheads”.

Fani twórczości J.R.R. Tolkiena

Ogromną rzeszę fanów zyskała twórczość Johna Ronalda Reuela Tolkiena, w szczególności książek osadzonych w uniwersum Śródziemia. Wśród nich największą popularnością cieszy się trylogia „Władcy Pierścieni”. Początki fandomu datuje się na lata 50. XX wieku, po wydaniu pierwszej książki „Drużyna Pierścienia”. Fani Tolkiena określają się jako Tolkienici lub Tolkiendil.

Fani serii „Wiedźmin” Andrzeja Sapkowskiego

Jednym z najstarszych, polskich fandomów, który zapoczątkował tworzenie się sieciowej kultury fanowskiej w Polsce, jest fandom serii książek Andrzeja Sapkowskiego o wiedźminie, Geralcie z Rivii. Pierwsze opowiadanie zostało opublikowane w 1986 roku na łamach grudniowego numeru czasopisma „Fantastyka” i stało się początkiem ogromnej popularności serii, która przełożyła się na powstanie dwóch seriali gier, z których trzecia część – „Wiedźmin 3: Dziki Gon” – zyskała międzynarodową sławę.