Błędy leksykalne, czyli słowa używane w błędnym znaczeniu

Czym jest błąd leksykalny?

Błędy leksykalne zazwyczaj są popełniane nieświadomie i wynikają z nieznajomości prawidłowych definicji słów lub wyrażeń. Przez wielu językoznawców błędy słownikowe uważane są za skutek niedbałości o język polski. Zdarza się jednak, że pewne nieprawdziwe definicje danych wyrazów tak głęboko zakorzeniły się w polskim uzusie językowym, że prawidłowe znaczenie wydaje się wielu osobom dziwne lub nienaturalne.

Słowa, których używa się nieprawidłowo

Zestawienie najczęstszych błędów leksykalnych rozpoczniemy od wskazania słów, które powszechnie używane są w sposób niezgodny z ich definicją. Językoznawcy uznają niektóre z nich za kategorycznie niepoprawne, a inne – za akceptowalne, choć nie wzorcowe.

1. Bynajmniej
   Bynajmniej jest partykułą przeczącą, która oznacza wcale, zupełnie, ani trochę. Poprawny sposób jej używania to zestawienie: bynajmniej nie. Niestety słowo to od jakiegoś czasu jest błędnie używane jako zamiennik przynajmniej lub chociaż. Co ciekawe, dawniej nie było z tą partykułą żadnego problemu. Potem na jakiś czas została zapomniana przez użytkowników języka polskiego, a gdy wróciła – zaczęto używać jej błędnie.
2. Tudzież
   Tudzież to przestarzały spójnik oznaczający: i, oraz, też, także. Już samo jego użycie w tekstach niestylizowanych uważane jest za manieryczne, a – co gorsza – bardzo często wyraz ten pojawia się w błędnym znaczeniu. Niektórzy bowiem uznają tudzież za synonim lub oraz albo.
3. Pretensjonalny
   Przymiotnik pretensjonalny opisuje kogoś, kto zachowuje się w sposób sztuczny, przerysowany. Jednak ze względu na wspólny rdzeń z wyrazem pretensja utarło się, że pretensjonalny oznacza kogoś, kto ma ciągle do kogoś pretensje i na wszystko narzeka. Dlatego często możemy usłyszeć, że dzisiejsza młodzież jest bardzo pretensjonalna. Osoby, które w ten sposób mówią, zazwyczaj mają na myśli to, że osoby młode są malkontentami, którzy wciąż mają do kogoś pretensje. Nieświadomie nazywają jednak osoby młode sztucznymi i krygującymi się.
4. Spolegliwy
   Osobą spolegliwą nazywamy kogoś, kto jest godny zaufania i można na nim polegać. W języku potocznym przyjęło się jednak rozumienie słowa spolegliwy jako uległy. Niektórzy językoznawcy uznają potoczne użycie za akceptowalne, jednak w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN, który przez Radę Języka Polskiego wskazany został jako normatywny, spolegliwy w znaczeniu uległy wciąż figuruje jako błąd.
5. Oportunista
   Oportunista jest osobą, która nie ma stałych zasad, po prostu idzie przez życie po trupach do celu i chwyta się każdej okazji do odniesienia jakiejś korzyści. Dlatego możemy powiedzieć, że ktoś jest oportunistą, który zmienia poglądy polityczne, jak tylko zmienia się władza. Błędnie używa się słowa oportunista na określenia kogoś, kto stale stawia opór.
6. Ignorancja
   Ignorancja oznacza brak wiedzy, brak znajomości danego tematu. Dlatego też osoba nazywana ignorantem to człowiek niedouczony, który wykazuje się nieznajomością podstawowych wiadomości. W związku ze znaczeniem czasownika ignorować coś/kogoś, którego definicja brzmi świadomie nie reagować na czyjeś zachowanie, zdarzenie lub zjawisko, przyjęło się, że ignorancja to nieuwzględnianie i lekceważenie.
7. Atencja
   Atencją nazywamy szczególny szacunek oraz względy komuś okazywane. Dziś jednak atencja używana jest jako synonim uwagi, co wynika z dosłownego tłumaczenia angielskiego słowa attention. Z tego błędnego rozumienia powstały również inne wyrazy, takie jak atencyjny czy atencjusz. Wzorcowo jednak darzyć kogoś atencją oznacza darzyć kogoś wielkim szacunkiem.
8. Dedykowany
   Dedykowany jest imiesłowem przymiotnikowym od czasownika dedykować, który oznacza poświęcać komuś utwór literacki lub dzieło sztuki, umieszczając na nim dedykację. Jest to jedyne prawidłowe i wzorcowe użycie słów dedykowany oraz dedykować. Dziś jednak wyrazy te są nadużywane i pojawiają się połączenia, takie jak kosmetyki dedykowane kobietom czy dla uczestników wydarzenia przygotowana zostanie bezpłatna, dedykowana linia autobusowa. Błąd ten jednak jest dyskusyjny. Niektórzy językoznawcy wciąż z nim walczą, inni są skłonni przymknąć na niego oko zgodnie z zasadą, że język tworzą ludzie.
9. Dokładnie
   Dokładnie można coś wykonać, dokładny może być wynik w matematyce. Dziś jednak przysłówek dokładnie jest nadmiernie używany jako zamiennik wyrażeń właśnie tak oraz właśnie. Prawdopodobnie jest to kalka z języka angielskiego, w którym wyraz exactly oznacza zarówno właśnie (jako potwierdzenie), jak i dokładnie (jako starannie).

Wyrażenia, których używa się w błędnej formie

Wśród nich również spotkać można wiele błędów, którymi najczęściej są kontaminacje dwóch poprawnych form lub zniekształcenia.

1. W każdym bądź razie
   W każdym bądź razie to powszechny błąd, który prawdopodobnie jest kontaminacją dwóch poprawnych form: w każdym razie oraz bądź co bądź.
2. Wydaje się być + przymiotnik
   Kiedy łączymy wyrażenie wydaje się z przymiotnikiem, czasownik być jest zbędny. Błędna forma jest prawdopodobnie kalką z języka angielskiego, w którym mówi się it seems to be. Dlatego po angielsku powiemy: he seems to be kind, ale po polsku: on wydaje się miły. Niepoprawna będzie forma: on wydaje się być miły.
3. Okres czasu
   Okres czasu to niepoprawne wyrażenie uznawane za pleonazm. W tym kontekście wyraz okres oznacza wycinek czasu. W takim razie mówiąc okres czasu, tak naprawdę mówimy wycinek czasu czasu. Również niepoprawnym wyrażeniem jest czasokres.
4. Iść po najmniejszej linii oporu
   Iść po najmniejszej linii oporu to niepoprawne przekształcenie wyrażenia iść po linii najmniejszego oporu, które oznacza robić coś z niewielkim wysiłkiem, iść na łatwiznę, niezbyt przejmując się efektem pracy.
5. Ubrać, włożyć i założyć
   Wyrażenia, takie jak ubrać sukienkę lub ubrać płaszcz są regionalizmami południowopolskimi, które w ogólnej polszczyźnie uznaje się za błąd. Czasownika ubrać można używać jedynie, gdy mamy na myśli ubieranie kogoś lub czegoś, na przykład ubrać dziecko lub ubrać choinkę. Oczywiście można także ubrać się, czyli założyć na siebie ubranie, ale za błędną uznaję się formę ubrać się w coś. Niepoprawne są również konstrukcje: założyć sukienkę, założyć bluzkę. Czasownika założyć w tym kontekście używamy tylko w odniesieniu do elementów, które na sobie umieszczamy. Dlatego możemy powiedzieć: założyć krawat lub założyć okulary. Jeśli zaś chodzi o czasownik włożyć, to stosujemy go do określenia czynności, jaką jest ubieranie siebie w dane części garderoby. Dlatego wkładamy sukienkę, bluzkę, buty lub płaszcz.

Jak mówić poprawnie?

Polecany jest również Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Pamiętaj także, że językoznawcy zawsze są chętni do pomocy. Dlatego odpowiedzi na trudne pytania można szukać w Poradni językowej PWN. Jeśli ktoś woli porozmawiać z kompetentną osobą w czasie rzeczywistym i dokładnie przedstawić swoje wątpliwości, ma możliwość skorzystania z usług telefonicznych poradni językowych, które funkcjonują na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Gdańskim. Zaleca się również bardzo prostą metodę unikania błędów. Jeśli nie masz pewności, że dane słowo lub wyrażenie jest poprawne, lepiej go zastąpić, a później spokojnie sprawdzić definicję i rozwiać swoje wątpliwości. Niektórym może wydawać się, że na użytkowników języka polskiego zastawionych zostało tyle pułapek, że po prostu nie da się mówić poprawnie. Pocieszające jest to, że jednak się da – wystarczy uważać.