Szyk wyrazów w języku polskim – jak budować poprawne zdania?

Szyk wyrazów w teorii

Na początek warto wspomnieć o podstawach – odpowiednią kolejność słów w zdaniu nazywamy szykiem wyrazów. Używamy go zarówno w mowie, jak i na piśmie. W każdym języku kolejność będzie wyglądała nieco inaczej oraz cechowała się własnymi regułami.

Z tego powodu nie możemy mówić o ścisłych zasadach szyku zdaniowego (jak np. w języku angielskim), ale też nie możemy mówić o pełnej dowolności. Warto jednak zwrócić uwagę na pewne reguły, bez których odbiorca może źle zinterpretować tekst.

Grupa podmiotu i orzeczenia

Grupa podmiotu zazwyczaj stoi przed grupą orzeczenia, np.:

• Kasia kupiła książkę.
• Arek znalazł starą żarówkę na strychu.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy chcemy położyć nacisk na inny wyraz w zdaniu, np.:

• Nabroił oczywiście Arek!
• Wygrała Polska!

Przydawka

Przydawka znajduje się zazwyczaj przy rzeczowniku:

• przydawka przymiotnika stoi przed lub po rzeczowniku;
• przydawka rzeczownikowa znajduje się po rzeczowniku;
• przydawka imiesłowowa stoi w zdaniu w zależności od jej długości – wielowyrazowa po rzeczowniku, a jednowyrazowa przed.

Dopełnienie, zaimek, okolicznik

Części zdania, takie jak dopełnienie, zaimek czy okolicznik, mają mniej rozbudowane zasady i wystarczy zapamiętać tylko, że:

1. Dopełnienie pojawia się po grupie podmiotu i orzeczenia.
2. Krótkie zaimki osobowe nie mogą pojawić się na początku lub końcu zdania.
3. Okolicznik znajduje się na początku albo końcu zdania.

Szyk wyrazów a kreatywne pisanie

Ogólnie przyjęta zasada mówi również, że wyrazy, które dookreślają inne, powinny stać jak najbliżej, aby zdanie było uporządkowane. Co ciekawe, ta reguła jest często stosowana w nauczaniu kreatywnego pisania.

Zakłada się, że pisarz powinien stosować taki układ zdań w tekście, aby czytelnik mógł jak najłatwiej odszyfrować treść i bez problemów wczuć się w historię. Dlatego np. przydawka powinna stać blisko wyrazu, który określa, a podmiot nie może być za daleko od orzeczenia.

Jako rodzimi użytkownicy języka polskiego jesteśmy w stanie intuicyjnie wyczuć, kiedy zdanie układa się lepiej. Spójrzmy na przykład:

• Sześcioletnia na ulicy Rudnickiej 26C poszła do przedszkola Ania.

Czy ten fragment ma sens? Oczywiście nie. Bez trudu jesteśmy w stanie wyczuć, że zdanie powinno wyglądać następująco:

• Sześcioletnia Ania poszła do przedszkola na ulicy Rudnickiej 26C.

Ale nieprawidłowy szyk zdania może być mniej wyczuwalny w niektórych sytuacjach, np.:

• Antoni z nieoczekiwanym poczuciem tęsknoty i głębokiego żalu opadł na poduszki.

Jeśli odpowiednio zaintonujemy to zdanie, będzie ono całkowicie zrozumiałe. Jednakże w języku pisanym widać wyraźnie, że podmiot stoi zdecydowanie za daleko od orzeczenia. Zanim czytelnik zorientuje się, co zrobił Antoni, musi jeszcze przyjąć dodatkową informację o jego uczuciach. Wybija to z rytmu i buduje w tekście niepotrzebny chaos. A wystarczyłoby zapisać zdanie tak:

• Antoni opadł na poduszki z nieoczekiwanym poczuciem tęsknoty i głębokiego żalu.

Widzimy więc, że szyk wyrazów w języku polskim nie jest obwarowany ścisłymi regułami. Warto jednak stosować się do niektórych wskazówek, aby nasza wypowiedź była jak najbardziej logiczna i przejrzysta. Posługiwanie się prostą polszczyzną sprzyja lepszej komunikacji, łatwiejszemu przyswajaniu informacji i zwykłej przyjemności z obcowania z tekstem.