Zapis razem czy osobno? Wyrażenia, które wzbudzają wątpliwości

Podstawowe zasady pisowni łącznej i rozłącznej

Warto zacząć od przypomnienia tych kwestii. Przede wszystkim nie z czasownikami zawsze piszemy oddzielnie. Dlatego niepoprawne będą wszelkich zapisy, takie jak niewiem czy nieumiem. Piszemy nie wiem i nie umiem.

Niektórzy jednak, kierując się tą zasadą, oddzielają od siebie nie oraz czasowniki w formie gerundium, które nazywane bywają także rzeczownikami odczasownikowymi. Podkreślamy więc, że nie robić piszemy rozdzielnie, ale nierobienie piszemy łącznie.

Jeżeli chodzi o zapis razem czy osobno, łącznie zapisujemy także partykułę nie z rzeczownikami oraz przymiotnikami. Wobec tego poprawne będą konstrukcje: niepokój oraz nieładny.

Najbardziej problemowy okazuje się zapis nie z imiesłowami. Dlatego warto zapamiętać, że nie z imiesłowami przysłówkowymi piszemy osobno, a z imiesłowami przymiotnikowymi piszemy łącznie. Dlatego poprawne są formy: nie mogąc, nie umiejąc, nie robiąc oraz niemogący, nieumiejący, nierobiący.

Zapis razem czy osobno – wyrazy, które sprawiają problemy

Istnieją zwroty, których zapis nieustannie wzbudza wiele wątpliwości wśród użytkowników języka polskiego. Poniżej omówione zostały wybrane z nich.

• Na pewno

Zwrot na pewno zawsze piszemy oddzielnie. Wynika to z połączenia przyimka na oraz dawnej formy biernika liczby pojedynczej przymiotnika pewno. Dlatego na pewno piszemy rozłącznie, tak samo jak na okrągło czy na prawo.

• Naprawdę

Naprawdę zawsze zapisujemy razem. Jest to jedno słowo powstałe z połączenia przyimka na oraz formy rzeczownika prawda. Na tej samej zasadzie łącznie zapisujemy wyrazy: doprawdy, zaprawdę.

• Zresztą, ale z resztą

To, czy piszemy zresztą, czy z resztą zależy od znaczenia zwrotu i kontekstu, w którym został on użyty. Gdy mówimy, że był przywódca z resztą żołnierzy, piszemy z resztą osobno, ponieważ zwrot ten oznacza z tymi, co pozostali. Jeśli jednak używamy zresztą w znaczeniu nawiasem mówiąc, skądinąd, zawsze piszemy to wyrażenie łącznie, na przykład: Możemy tego nie robić, zresztą to i tak nie ma sensu.

• Z powrotem

Wyrażenie z powrotem zawsze piszemy oddzielnie, więc niepoprawna jest forma zpowrotem czy również spowrotem. Zasadę można zapamiętać poprzez analogię. Z powrotem piszemy oddzielnie, tak jak na powrót.

• Po prostu

Po prostu piszemy oddzielnie, ponieważ jest to wyrażenie przyimkowe składające się z dwóch wyrazów. Piszemy po prostu, tak jak piszemy po polsku.

• Po południu

Wyrażenie przyimkowe po południu zawsze zapisujemy oddzielnie. Nierzadko spotkać można zapis popołudniu, co pewnie wynika z mylnej i niepoprawnej analogii. Otóż, piszemy po południu w znaczeniu, że coś wydarzy się później, niż występuje pora dnia zwana południem. Jednak po południu następuje popołudnie. Dlatego widzimy się po południu, ale mieliśmy wczoraj bardzo miłe popołudnie.

• Na co dzień

Na co dzień bez względu na kontekst zapisujemy oddzielnie jako trzy różne wyrazy. Niepoprawne są więc formy na codzień, nacodzień bądź naco dzień. Tak samo piszemy, że coś dzieje się co dzień, co tydzień, co rok. Pisownia łączna jest zasadna, dopiero gdy z tych wyrażeń przyimkowych tworzymy przymiotniki, takie jak codzienny, coroczny, cotygodniowy.

• Co najmniej

Wyrażenie przyimkowe co najmniej zapisujemy zawsze osobno. Oznacza ono nie mniej niż. Błędy związane z tym zwrotem wynikają najczęściej z mylenia co najmniej oraz przynajmniej, który oznacza minimalny zakres czegoś możliwy do zaakceptowania. Przynajmniej zawsze piszemy łącznie, ponieważ jest to jedno słowo.

• Na razie

Na razie piszemy oddzielnie niezależnie od tego, w jakim zdaniu i w jakim kontekście tego wyrażenia używamy. Dlatego poprawne będą zapisy: na razie to zostawmy, zajmiemy się tym jutro oraz widzimy się jutro, na razie!

• Coraz

Wyraz coraz, używany jako przysłówek oznaczający rosnące nasilenie czegoś, zawsze zapisujemy łącznie, na przykład: on robi się coraz gorszy.

• Naraz i na raz

To, który zapis będzie poprawny, zależy przede wszystkim od kontekstu, ponieważ naraz oznacza jednocześnie, na przykład: Pracować w dwóch miejscach naraz. Za to na raz oznacza na jeden raz. Warto zwrócić uwagę również na akcent. W naraz pada on na pierwszą sylabą, a w na raz – na drugą.

• Nieraz i nie raz

Nieraz zapisujemy łącznie, gdy chcemy podkreślić, że coś działo się regularnie, wielokrotnie. Na przykład: Nieraz przychodziliśmy tutaj na piknik. Za to nie raz piszemy osobno, gdy jest to przeciwstawienie, na przykład: Nie raz, lecz kilka razy mi się to zdarzyło. Tutaj także występuje różnica akcentu, podobnie jak w przypadku wyrażeń naraz oraz na raz.

• Naprzeciwko

Naprzeciwko jest wyrazem powstałym ze wzrostu wyrażenia przyimkowego, zawsze zapisywanym łącznie. Tak samo wygląda to w przypadku formy naprzeciw. Na podobnej zasadzie piszemy razem wyraz nawzajem.

• Wpół i w pół

Wyrażenia wpół oraz w pół to kolejny przypadek, w którym pisownia zależy od kontekstu. W pół osobno zapisujemy, gdy po wyrażeniu przyimkowym znajduje się rzeczownik w dopełniaczu liczby pojedynczej, na przykład: Przerwać komuś w pół słowa czy Zatrzymać się w pół drogi. Inaczej to jednak wygląda, gdy wpół samo w sobie oznacza w połowie. Dlatego poprawne będą konstrukcje: zgiąć kartkę wpół, wpół do siódmej, na wpół leżąc, wpół przymknięte powieki.

• Wszech czasów

Wyrażenie wszech czasów zapisujemy oddzielnie, podobnie jak po wsze czasy. Łatwo zapamiętać to, kojarząc wszech z wszystkich.

• Tak że i także

Także piszemy łącznie w znaczeniu i, też, również. Jednak oddzielnie piszemy tak że w znaczeniu tak więc, tak iż. Dlatego poprawne będą zdania: Kupiłem mąkę, cukier, mleko, a także śliwki; Zdiagnozowano u ciebie zapalenie płuc, tak że potrzebujesz zwolnienia lekarskiego.

• W okamgnieniu

Okamgnienie jest rzeczownikiem używanym jako zamiennik słów chwila czy moment. Dlatego poprawnie zapisujemy, że coś działo się w okamgnieniu. Błędne za to są formy w oka mgnieniu lub też w mgnieniu oka.

• Za granicą

Wyrażenie za granicą w kontekście tego, że ktoś przebywa w danym momencie poza granicami kraju, piszemy oddzielnie. Tak samo dzieje się, gdy mówimy, że ktoś wyjeżdża za granicę. Istnieje jednak rzeczownik zagranica, dlatego można powiedzieć na przykład mam już dość zagranicy, w znaczeniu takim, że mamy dość życia za granicą. Co więcej, mimo że jedziemy za granicę, to wracamy z zagranicy, a nie zza granicy.

• Nowo otwarty

Nowo otwarty piszemy zawsze oddzielnie, podobnie jak trudno dostępny bądź świeżo malowany. Wynika to z zasady mówiącej, że wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi przymiotnikiem bądź imiesłowem odmiennym, zapisujemy oddzielnie. Dlatego poprawne są konstrukcje: jednakowo brzmiący, ostro zakończony, blisko spokrewniony, nowo przyjęty, nowo mianowany, średnio zaawansowany. Istnieją jednak pewne wyjątki, ponieważ niektóre wyrażenia scaliły się ze sobą i już traktuje się je jako jeden wyraz. Dotyczy to na przykład konstrukcji: dalekowidzący i krótkowidzący, niskosłodzony, niskozmineralizowany, wszystkowiedzący, wolnostojący (budynek), łatwopalny.

• Półczłowiek

Złożenia pół + rzeczownik, takie jak półczłowiek, zapisujemy łącznie. Są to na przykład wyrazy: półwampir, półkula, półbut, półautomatyka, półosioł, półpiętro, półprzewodnik, półdniówka czy półksiężyc. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zestawiamy ze sobą dwa takie złożenia. Dla przykładu, piszemy półczłowiek oraz półbyk. Jednak, jeśli chcemy opisać mityczne stworzenie zwane minotaurem, napiszemy, że jest to pół człowiek, pół byk. Tak samo, opisując osobę, która ma matkę Polkę i ojca Niemca, napiszemy, że jest to pół Polak, pół Niemiec.

• Jakby i jak by

Jakby piszemy razem, gdy jest to spójnikowy zrost, czyli możemy ten wyraz zastąpić słowami: gdyby, jeśliby, jak gdyby, na przykład: Zachowywać się jakby nigdy nic. Jednak jak by piszemy oddzielnie, gdy jest to połączenia zaimka z cząstką -by, na przykład: Jak by nie było, to będzie dobrze.

Zapis razem czy osobno – podsumowanie

Są jednak również takie konstrukcje, których poprawna pisownia różni się w zależności od kontekstu. Jak sobie z tym radzić? Wystarczy zachować czujność. W codziennych sytuacjach staraj się sprawdzać wątpliwą pisownię. Po kilkukrotnym zajrzeniu do słownika lub poradni językowej, z pewnością zapamiętasz, czy dane wyrażenie ma zapis razem czy osobno. Korzystaj jednak tylko z rzetelnych źródeł. Do takich należą między innymi: Słownik ortograficzny PWN, portal ortograf.pl oraz internetowe i telefoniczne poradnie językowe.