Części zdania – jakie wyróżniamy w języku polskim?

Czym są części zdania?

Zazwyczaj występują one w postaci pojedynczego wyrazu lub związku wyrazowego.

Jakie są części zdania?

W gramatyce języka polskiego wyróżniamy dwie nadrzędne części zdania. Są to:

• orzeczenie – najważniejsza część zdania, która musi obowiązkowo znaleźć się w każdej tego typu wypowiedzi; zazwyczaj przybiera ona formę czasownika wskazującego na określoną czynność (np. stoi, spał, poszły, bawili się) bądź stan (np. stał się niegrzeczny, została pobita);
• podmiot – element ściśle związany z orzeczeniem; zwykle ma on postać rzeczownika lub zaimka rzeczownego w mianowniku i określa wykonawcę danej czynności (np. ja, wy, kot, kamień, książka, stół).

Do podrzędnych części zdania zaliczmy natomiast:

• przydawkę – określenie podmiotu bądź innego rzeczownika w zdaniu (np. duży pies, czerwona sukienka, samochód kolegi, trzy balony);
• dopełnienie – część zdania służąca doprecyzowaniu orzeczenia (np. Zobaczyłem moją mamę; Kupiłam kojec dla psa; Porozmawiajmy o planach na urlop);
• okolicznik – element wskazujący na okoliczności konkretnej czynności lub zdarzenia (np. Zobaczymy się w domu; Wczoraj byłem w kinie; Mocno padało).

Warto mieć świadomość, że podmiot i orzeczenie tworzą związek główny w zdaniu. W przypadku jakichkolwiek innych połączeń wyrazowych występujących w omawianych wypowiedziach mówimy natomiast o związkach pobocznych.

Poszczególne części zdania wymagają szczegółowego omówienia. Przyjrzyjmy się im po kolei.

Orzeczenie – najważniejsza część zdania

Orzeczenie (podobnie jak każdy czasownik) odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?.

Wyróżniamy następujący podział orzeczeń:

• proste (czasownikowe) – wyrażone osobową formą czasownika (np. Czytam teraz świetną książkę; Wczoraj bawiliśmy się świetnie na imprezie);
• złożone (imienne) – składające się z dwóch części, czyli łącznika wyrażonego przy użyciu osobowej formy czasownika być, zostać, stać się oraz orzecznika występującego w formie rzeczownika, przymiotnika albo zaimka (np. Kiedyś zostanę architektem; Jestem nauczycielem od wielu lat; On staje się irytujący);
• modalne – wskazujące na stosunek nadawcy komunikatu do czynności opisywanej w wypowiedzeniu, tworzy się je przy pomocy czasowników móc, chcieć, pragnąć, potrafić, godzi się, należy, wypada lub nieodmiennych wyrazów typu można, trzeba (np. Mogę Ci pomóc; Chciałbym Cię odwiedzić możliwie jak najszybciej; Należy to zrobić; Trzeba z tym skończyć).

Orzeczenie sprawia, że dane wypowiedzenie staje się zdaniem. Jeśli w zdaniu występuje jedno orzeczenie, wówczas mamy do czynienia ze zdaniem pojedynczym. W przypadku dwóch lub większej liczby orzeczeń mówimy odpowiednio o zdaniach złożonych lub wielokrotnie złożonych.

Podmiot – wierny towarzysz orzeczenia

Podobnie jak rzeczownik zwykle odpowiada on na pytania: kto?, co?.

Podmioty dzieli się na kilka rodzajów. Wśród nich możemy wyodrębnić:

• podmiot gramatyczny – wyrażony rzeczownikiem albo zaimkiem rzeczownym w mianowniku (np. Asia wczoraj zrobiła zakupy; Mama upiekła sernik);
• podmiot szeregowy – występujący w formie kilku rzeczowników bądź zaimków połączonych spójnikiem (np. Pies i kot urządziły sobie gonitwę po podwórku; Artur, Wojtek i Kamil zostali pilotami samolotów);
• podmiot domyślny – nie jest bezpośrednio wyrażony w zdaniu; można jednak domyślić się, o jakie słowo chodzi, analizując końcówkę orzeczenia (np. Wczoraj (ja) poszedłem do kolegi; (Ona) zasnęła szybko);
• podmiot logiczny – wyrażony rzeczownikiem lub inną odmienną częścią mowy w dopełniaczu, zwykle łączy się z czasownikami typu zabrakło, przybyło, nie ma (np. Zabrakło mi cukru; Asi nie ma dziś w pracy; Ostatnio przybyło mi zajęć);
• podmiot towarzyszący – złożony z dwóch rzeczowników połączonych zaimkiem z (np. Mąż z żoną poszli na randkę; Matka z dziećmi wyszła do sklepu).

W przeciwieństwie do orzeczenia podmiot nie zawsze musi występować w zdaniu. W praktyce można bowiem niekiedy spotkać się z tzw. zdaniami bezpodmiotowymi. Tego typu wypowiedzenia dotyczą zjawisk przyrody albo czynności, których wykonawcę trudno jest określić, np. Zanosi się na deszcz; Przyniesiono list.

Przydawka – służąca rzeczownika

Wskazuje ona na określone właściwości osób bądź przedmiotów. Zwykle odpowiada na pytania: jaki?, który?, czego?, z czego?, czyj?, ile?.

Klasyfikacja przydawek prezentuje się następująco:

• przydawki przymiotne – wyrażone przymiotnikiem albo innym wyrazem pełniącym funkcję przymiotnika w zdaniu, czyli liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, zaimkiem przymiotnym (np. Mam dużego psa; Trzy siostry spotkały się na pogrzebie matki; Lubię pieczonego kurczaka; Mój samochód się zepsuł);
• przydawki rzeczowne – występują w formie rzeczownika w mianowniku i służą doprecyzowaniu określonego wyrazu (np. Moja bratanica Ania wyszła za mąż; Miasto Warszawa słynie z korków ulicznych);
• przydawki przyimkowe – mają postać wyrażenia przyimkowego (np. Zawsze kupuję ubrania z bawełny; Bal na zakończenie roku szkolnego był wspaniały);
• przydawki dopełniaczowe – przyjmują postać rzeczownika w dopełniaczu (np. Oczy Karola są niebieskie; Budowa mostu skończyła się w tamtym roku).

Należy pamiętać o tym, że przydawki zawsze określają rzeczownik bądź inny wyraz pełniący wspomnianą funkcję w zdaniu. Nie można ich zatem pod żadnym pozorem mylić z dopełnieniem.

Dopełnienie – doprecyzowanie orzeczenia

Dopełnienie to część zdania określająca czasownik i stanowiąca jego uzupełnienie. Zawsze łączy się z orzeczeniem i odpowiada na pytania wszystkich przypadków poza mianownikiem i wołaczem (czyli kogo?, czego?, komu?, czemu?, kogo?, co?, z kim?, z czym?, o kim?, o czym?).

Dopełnienia zwykle wyrażone są rzeczownikiem, (np. Adam kupił samochód; Mówiliśmy o świętach). Może ono także przybierać formę:

• zaimka rzeczownego (np. Przenieś to do pokoju; Pomogę Ci zrobić zadanie z matematyki);
• liczebnika (np. Pierwszemu dałem dyplom);
• wyrażenia przyimkowego (np. Rozmawiałam z siostrą o Tobie);
• bezokolicznika (np. Musiałam odejść).

Omawiane części zdania w języku polskim najczęściej dzieli się na dopełnienia bliższe oraz dalsze. Dopełnienia bliższe przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem (np. Mama ubiera Kasię – Kasia została ubrana przez mamę). W przypadku dopełnienia dalszego natomiast nie ma możliwości dokonania wspomnianej wcześniej zamiany (np. Adrian przyjechał do domu pociągiem; Przyglądam się Bartkowi od dłuższego czasu).

Okolicznik – informacja o okolicznościach zdarzenia

Wskazuje on na różne okoliczności wykonania danej czynności lub zajścia określonego zdarzenia. W zależności od pytań, na jakie odpowiada, wyróżniamy:

• okolicznik czasu (kiedy?, od kiedy?, jak długo?), np. Wkrótce się spotkamy; Dzisiaj odwiedzę dziadka w szpitalu;
• okolicznik miejsca (gdzie?, dokąd?, skąd?), np. Wczoraj byłem w Gdańsku; Jadę do Poznania;
• okolicznik celu (po co?, dlaczego?), np. Dzwonię po karetkę;
• okolicznik sposobu (jak?, w jaki sposób?), np. Uporam się z tym szybko; Zrobiło się jasno;
• okolicznik przyczyny (dlaczego?, z jakiego powodu?), np. Spóźniłem się z powodu zalanego mieszkania;
• okolicznik warunku (w jakim wypadku?, pod jakim warunkiem?), np. W razie niepogody koncert plenerowy zostanie odwołany;
• okolicznik przyzwolenia (mimo czego?, mimo co?), np. Mimo choroby wygrał zawody;
• okolicznik stopnia i miary (w jakim stopniu?), np. Ten obraz jest bardzo ładny.

Okolicznik jako określenie orzeczenia odpowiada zatem na wszystkie na pytania, na które nie odpowiada dopełnienie. Można go po tym bardzo łatwo rozpoznać.