Nawias – czym jest i kiedy się go stosuje?

Czym jest nawias?

Nawiasami oddzielamy informacje mniej ważne lub część wyrażenia algebraicznego. Jak podaje prof. Edward Polański w części wstępnej Wielkiego słownika ortograficznego PWN: „Za pomocą nawiasu możemy wskazywać, które partie tekstu w stosunku do tekstu głównego mają charakter poboczny, drugoplanowy bądź uzupełniający”. Choć nawiasy to nie okna, należy pamiętać o ich zamykaniu – po wstawieniu nawiasu otwierającego i wypełnieniu go treścią trzeba postawić również nawias zamykający.

W tym artykule skupimy się na nawiasie i jego funkcjach w tekście, a więc na ujęciu polonistycznym. Nawiasem jednak mówiąc, działania algebraiczne zamieszczone w nawiasach wykonujemy w pierwszej kolejności. Okazuje się, że w matematyce stosuje się nie tylko nawiasy okrągłe, lecz także kwadratowe ([]) oraz klamrowe ({}). Stosują je również programiści, jest to jednak poza nawiasem naszych rozważań.

Rodzaje nawiasów

Jak już wspomnieliśmy, rodzajów nawiasów jest kilka. Każdy z nich ma swoją funkcję, o czym będzie mowa poniżej. Choć najczęściej stosuje się nawiasy okrągłe, nie można zapominać o tym, że możliwości jest więcej.

Nawiasy okrągłe

Używane są, gdy chcesz uzupełnić wypowiedź, dodatkowo ją objaśnić czy doprecyzować, np.: Między nami mówiąc, poszedłem do tego sklepu za rogiem (do Koali), żeby kupić jej prezent w ostatniej chwili.

Nawias okrągły zastosujemy również, gdy będziemy chcieli wtrącić jakieś przykłady, oraz po liczbach i literach składających się na wyliczenie, np. Prezydium komitetu samorządu mieszkańców wykonuje w szczególności następujące zadania: 1) rozpatruje sprawy przedłożone przez komisje oraz przygotowuje materiały na posiedzenia komitetu, 2) nadaje bieg i czuwa nad realizacją uchwał i wniosków podjętych przez komitet. (Przykład zaczerpnięty z publikacji: „Kultura i Społeczeństwo” nr 1, Warszawa 1977). To użycie nawiasu zamykającego widzimy w programach do edycji tekstów, gdzie w stylach numeracji możemy wybrać nawias po liczbie w miejsce kropki.

Nawiasy kwadratowe

Przykładowo: Dopiero wspomniana już Konstytucja 3 maja 1791 roku podkreśli, że jej twórcy pragnęli sobie „na wdzięczność współczesnych i przyszłych [podkreślenie moje – J.T.] pokoleń zasłużyć”. (Cytat zaczerpnięty z publikacji: J. Tazbir, Silva rerum historicarum, Warszawa 2002). Warto tutaj wspomnieć, iż niekiedy takie wtrącenia zamieszczane są w nawiasach okrągłych, jednak specjaliści zalecają stosowanie w tej sytuacji nawiasów kwadratowych.

Do oznaczania skrótów i objaśnień w cytatach również lepiej stosować nawiasy kwadratowe, w tekście mogą pojawić się bowiem inne wtrącenia pochodzące od autora cytowanego tekstu. Te rodzaje nawiasów wykorzystujemy również do zaznaczania zapisu fonetycznego, np. [fszystko, ziomp] to zapis wymowy wyrazów wszystko, ziąb. Wielokropkiem w kwadratowym nawiasie sygnalizujemy natomiast wycięcie jakiegoś fragmentu cytowanego tekstu.

Inne rodzaje nawiasów

Choć istnieje więcej rodzajów nawiasów, w języku polskim najczęściej mamy do czynienia z nawiasami okrągłymi, czasem stosuje się także nawiasy kwadratowe. Mimo to warto wiedzieć, z jakimi nawiasami możemy mieć jeszcze do czynienia i w jakich sytuacjach.

• Nawias prosty
  Ten rodzaj nawiasów (czyli //) stosujemy w piśmie komputerowym i zapisach specjalistycznych. Spotkamy się z nim również w maszynopisach.
• Nawias klamrowy
  W zapisie tekstu w języku polskim raczej nie spotkamy nawiasu klamrowego, tj. {}. W matematyce w takim znaku zapisuje się elementy zbioru. Jest stosowny również w programowaniu, np. do otaczania bloków kodu. Jest to jednakże rzadki gatunek.
• Nawias ostrokątny
  Czasem w cytowanych tekstach pojawiają się cytaty, mamy więc do czynienia z cytatem w cytacie. Wówczas możemy zastosować cudzysłowy francuskie («») lub niemieckie (»«), które wyglądają podobnie do nawiasów ostrokątnych, są jednak mniejsze. Nie należy jednak, zgodnie z tym, co twierdzi A. Wolański w książce pt. Edycja tekstów, cudzysłowów ostrokątnych zastępować takimiż nawiasami. W związku z tym nawiasy ostrokątne, a więc <>, stosujemy niezwykle rzadko, częściej posługujemy się jednym ze znaków z pary nawiasowej w matematyce – jako znak większości lub mniejszości. Natomiast w typografii spotkamy się z umieszczaniem wstawek edytorskich w nawiasy ostrokątne. Podsumowując, nawiasy ostrokątne mają zastosowanie w tekstach specjalistycznych.

Nawias w nawiasie

Jeżeli jesteśmy zmuszeni użyć dwu nawiasów w tym samym fragmencie, warto w nawias kwadratowy ujmować kwestie ogólniejsze, a w nawias okrągły – konkretniejsze.

Czym możemy zastąpić nawias?

Gdy mamy do czynienia z wtrąceniami, wyjaśnieniami etc. – czyli zwielokrotnieniem potencjalnej konieczności użycia nawiasów – warto najpierw sprawdzić, czy nie można ich zastąpić myślnikami czy przecinkami. W Wielkim słowniku ortograficznym PWN czytamy: „Wydzielenie [fragmentu wypowiedzi] za pomocą nawiasu jest najsilniejsze”.

Nawias a inne znaki interpunkcyjne

Niejednokrotnie zdarza się, że tuż przed nawiasem lub po nim występuje inny znak interpunkcyjny. Trzeba wówczas pamiętać o kilku zasadach:

1. Pytajnik, wykrzyknik i wielokropek zamieszczamy przed całą wypowiedzią w nawiasie, np. Jak ja właściwie wyglądam? (Pomyślała zafrasowana).
2. Przecinek, średnik, pauzę i kropkę zapisujemy po wtrąceniu w nawiasie, np. Król – choć niekoniecznie młody (ale tez niestary) – chciał wybrać nową żonę; Ilustracja wykonana przez malarza w młodości świetnie to ilustruje (ryc. 1).
3. Gdy wstawka nawiasowa jest pełnym zdaniem i rozpoczyna się wielka literą, kropkę możemy zapisać przed nią, a zdanie w nawiasie kończymy kropką już po jego zamknięciu, np. Mach nie był znanym pisarzem, pochodził zresztą z prowincji. (Wilhelm Mach urodził się w Kamionce na Podkarpaciu).
4. Pytajniki, wykrzykniki oraz cudzysłowy, które odnoszą się do tekstu zamieszczonego w nawiasie, stawiamy przed nawiasem zamykającym, np. Podjęła wtedy decyzję (ze wszech miar słuszną!), by zamieszkać w Krakowie.

Wartko na koniec dodać, że powinno się unikać zbiegu nawiasu zamykającego i otwierającego, gdy to jednak nastąpi, pomiędzy nimi umieszczamy spację. Nie wstawiamy jej jednak pomiędzy nawiasem otwierającym a pierwszą literą wstawki nawiasowej, jak również po ostatnim jej znaku, a przed nawiasem zamykającym.

Źródła:

1. Wielki słownik ortograficzny PWN, red. E. Polański, Warszawa 2016.
2. A. Wolański, Edycja tekstów, Warszawa 2008.