Oksymorony – czyli o zaskoczeniu rozmówcy

Czym jest oksymoron?

Dzięki zestawieniu wyrazów, których znaczenie wzajemnie się wyklucza, nadajemy im nowe znaczenie. Interpretacja takich zestawień epitetowych daje szerokie pole do popisu, często również powinna ujmować podkreśloną w ten sposób cechę wyrazu określanego. Na przykład sformułowanie głośna cisza, choć logicznie rzecz biorąc nie powinno zaistnieć, podkreśla fakt, że brak dźwięków jest tak totalny, że aż dzwoni w uszach.

Pod względem składniowym połączenia wyrazowe nazywane oksymoronem muszą być zgodne. Oznacza to, że nie możemy zestawić ze sobą dwóch wyrazów będących tą samą częścią mowy, np. dwóch przymiotników czy czasowników. Jeden z nich bowiem musi być określeniem, a drugi słowem określanym – najczęściej zatem będziemy mieć do czynienia z zestawieniami: przymiotnik + rzeczownik, imiesłów + rzeczownik, nieco rzadziej z połączeniem czasownik + przysłówek.

Ponadto wyrazy te muszą być zgodne gramatycznie, czyli mieć tę samą liczbę, rodzaj i przypadek, np. nie powiemy suchej woda czy cicha hałasy, lecz sucha woda / suchej wodzie i cichy hałas / ciche hałasy.

Jaką funkcję pełnią oksymorony?

Równocześnie jednak ten środek stylistyczny ma zmotywować do poszukania jego głębszych znaczeń i działać na wyobraźnię. Może także szokować czy budzić wątpliwości.

Oczywiście, jest to także świetna zabawa słowem, co z kolei skłania odbiorcę do spojrzenia na język z większą kreatywnością i w konsekwencji używania go w sposób mniej sztampowy, a bardziej przemyślany i oryginalny. Oksymoron zastosujemy więc na przykład, chcąc wskazać na wewnętrzną sprzeczność jakiejś osoby czy zjawiska, kiedy będziemy chcieli pokazać czyjąś niekonsekwencję lub paradoksalność sytuacji.

Przykłady oksymoronów

Wbrew pozornej sprzeczności niektóre zestawienia oksymoroniczne zadomowiły się w naszym języku. Przykłady oksymoronów to:

• ciepłe lody,
• zimne ognie,
• radosny smutek,
• gorzka słodycz,
• pracowity leń,
• suchy deszcz,
• biedny bogacz,
• śmieszne nieszczęście,
• biała czerń,
• przyjemna niewola,
• żywe trupy,
• przerażający spokój,
• wzór błędu,
• prawdziwe fałszerstwo,
• uśmiechać się smutno,
• ostrożnie szaleć,
• milcząca gaduła,
• strasznie szczęśliwy.

Powszechna jest też łacińska sentencja: Festina lente, czyli Śpiesz się powoli.

Oksymorony w literaturze

Oksymoron to zabieg typowy dla poezji baroku, której celem jest między innymi zaskoczenie i oszołomienie odbiorcy. W końcu dobra sztuka powinna wywoływać silne emocje. Oksymorony, jak już wspominaliśmy, szokują, a przynajmniej dziwią. Te nietypowe epitety metaforyczne mają wywołać efekt paradoksu, pokazać wewnętrzną sprzeczność świata.

Oksymorony pojawiają się także w literaturze współczesnej, np. u Zbigniewa Herberta, który w utworze pt. Przesłanie Pana Cogito pisze o ciemniej gwieździe. Znajdziemy je też w literaturze epoki romantyzmu, np. u Adama Mickiewicza w Stepach akermańskich: „wypłynąłem na suchego przestwór oceanu”.

U Mirona Białoszewskiego natomiast pojawia się oksymoron w tytule wiersza: Szare eminencje zachwytu. Eminencja przecież to ktoś znaczący, często dostojnik kościelny, zaś szarość kojarzy się raczej z nijakością. Do tej szarości poeta dodał zachwyt, równocześnie wykorzystując frazeologizm szara eminencja.