Środki stylistyczne – jakie są ich rodzaje?

Czym są środki stylistyczne?

Używa się ich w literaturze (najczęściej w poezji). Odpowiadają także za budowanie nastroju w danym utworze oraz tworzenie świata przedstawionego.

Środki stylistyczne dzielimy na kilka podgrup:

• wyrazowe – figury stylistyczne dotykają podstawowego budulca każdej wypowiedzi, czyli wyrazów, które nadają tekstom indywidualny charakter;
• składniowe – w tej grupie bada się zależności między zdaniami (podstawowymi jednostkami informacyjnymi każdego tekstu);
• fleksyjne – figury stylistyczne związane są z fleksją (dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów);
• fonetyczne – środki stylistyczne służą badaniu wpływu dźwięków mowy na określone wypowiedzi nieliterackie i teksty artystyczne;
• w ujęciu retoryki – figury stylistyczne dotyczą wystąpień publicznych, zabiegów retorycznych.

1. Wyrazowe środki stylistyczne

Oryginalność jakiejś wypowiedzi można uzyskać poprzez wprowadzenie do narracji pewnych wyrazów, np. oficjalnych, potocznych, wulgarnych czy nowoczesnych. Analiza i opis takich słów wyraża się za pośrednictwem wyrazowych środków stylistycznych.

Synonimy, hiperonimy, hiponimy

Najpopularniejszymi przykładami wyrazowych środków stylistycznych są synonimy, czyli wyrazy znaczeniowo tożsame lub bliskie, np. „chmura” i „obłok”.

W kontekście wyrazów bliskoznacznych warto zwrócić także uwagę na hiperonimy – wyrazy o zakresie znaczeniowo szerszym (np. słowo „zabawka” w stosunku do „lalki”) i hiponimy – wyrazy o zakresie znaczeniowo węższym (np. słowo „pies” w stosunku do „ssaka”).

Peryfraza

Peryfraza pełni funkcję podobną do synonimów. To połączenie wyrazów o charakterze opisowym, mające na celu zastąpienie pojedynczych, powszechnie znanych wyrazów, np.:

• „snuć plany” zamiast „planować”;
• „wyrządzić krzywdę” zamiast „skrzywdzić”;
• „wpaść w gniew” zamiast „rozgniewać się”.

Eufemizmy

W tekstach oficjalnych (ze względów kulturalnych czy estetycznych) często stosuje się eufemizmy, czyli wyrażenia o słabszym ładunku emocjonalnym w stosunku do zastępowanego wyrazu, np.:

• „rozmijać się z prawdą” zamiast „kłamać”;
• „mieć lepkie ręce” zamiast „kraść”;
• „jesień życia” zamiast „starość”.

Peryfrazy i eufemizmy bardzo przydają się w życiu codziennym i zawodowym, kiedy wskazana jest kultura osobista oraz pohamowanie języka.

Homonimy

Warto pamiętać również o homonimach (wyrazach o identycznym brzmieniu lub zapisie, niepowiązanym ze sobą znaczeniowo), np.:

• „zamek” (budowla) i „zamek” (w drzwiach);
• „zebra” (zwierzę) i „zebra” (przejście dla pieszych);
• „para” (stan skupienia) i „para” (dwie osoby).

Neologizmy i idiomy

Neologizmy to nowe wyrazy, wyrażenia bądź zwroty, dotąd nie używane w danym języku. Przykładem nowatorskich połączeń wyrazowych, które na stałe weszły do języka polskiego, są:

• „pirat drogowy”;
• „szara strefa”;
• „margines społeczny”.

Idiomy z kolei to stałe połączenia wyrazowe, które można zrozumieć tylko w całości, np.:

• „gwóźdź do trumny”;
• „ręce opadają”;
• „bez dwóch zdań”.

Metafora

W języku literackim często wspomina się o metaforze, czyli wyrażeniu, w którym zmienia się znaczenie słów pod wpływem kontekstu słownego. W rezultacie powstaje nowe wyrażenie o innym, niedosłownym znaczeniu, które dociekliwy odbiorca musi wychwycić.

Znane przykłady metafory w języku polskim to:

• „pójść po rozum do głowy”;
• „być w siódmym niebie”;
• „wspinać się po szczeblach kariery”.

Pozostałe wyrazowe środki stylistyczne

W codziennych wypowiedziach – czasem nieświadomie – stosujemy:

• animizacje – nadawanie pojęciom abstrakcyjnym i przedmiotom martwym cech istot żyjących;
• antropomorfizacje – przypisanie nieożywionym tworom, zwierzętom, roślinom cech człowieczych;
• hiperbole – wyolbrzymienie cech osób, przedmiotów czy zjawisk;
• metonimie – zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska inną, zależną od niego nazwą, np. „zginął od kuli”, „kosztowało mnie to dużo potu”, „czytam Mickiewicza”;
• sentencje, aforyzmy i przysłowia – krótkie formy tekstowe;
• kolokwializmy (potocyzmy) – wyrazy potoczne, niepasujące do stylu formalnego;
• archaizmy semantyczne i leksykalne – wyrazy dawne i przestarzałe, które wyszły z użycia.

2. Składniowe środki stylistyczne

Składniowe środki stylistyczne są związane z budową zdania. Wyróżniamy tutaj:

Zdania krótkie i długie

Wybór zdań krótkich lub długich nie jest przypadkowy. Dłuższe, wielokrotnie złożone wypowiedzi wyraźnie zwalniają tempo w zdaniu, a czasem utrudniają odbiorcy zrozumienie tekstu. Zdania krótkie natomiast reprezentują większy ładunek ekspresywny. Dynamizują wypowiedź.

Przekształcanie zdań długich w krótkie staje się korzystnym zabiegiem stylizacyjnym, dzięki któremu tekst staje się przejrzysty, bardziej zrozumiały.

Anafory i epifory

Ciekawym, często wykorzystywanym w poezji, zabiegiem składniowym jest celowe powtórzenie wyrazów. Anafory to powtórzone zdania lub frazy, znajdujące się zawsze na początku wersu.

Epifory mają analogiczne założenie – jedyna różnica to umieszczenie powtórzonych zdań lub fraz na końcu wersu.

Wykrzyknienia i zdania pytajne

Składniowe środki stylistyczne analizują również szyk oraz nacechowanie ekspresywne zdania. Istnieją zatem wykrzyknienia (wypowiedzi o silnym wzmocnieniu, zakończone wykrzyknikiem) oraz zdania pytajne. Szczególnym typem wypowiedzi pytajnych jest pytanie retoryczne, które – choć zakończone znakiem zapytania – nie domaga się odpowiedzi.

3. Fleksyjne środki stylistyczne

Fleksyjne środki stylistyczne dotyczą m.in. strony (biernej, czynnej) i czasu czasownika. Ich przykładami są, omawiane wcześniej, archaizmy i neologizmy.

Typowymi fleksyjnymi zabiegami są:

• stosowanie nieosobowych form rzeczowników zamiast osobowych, np. „chłopy”, zamiast „chłopi”;
• wymienne stosowanie trybów czasownika, a także strony czynnej i biernej;
• wymienne stosowanie czasowników dokonanych i niedokonanych (te pierwsze podkreślają żywą akcję);
• stosowanie dawnego narzędnika liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich, np. „innymi słowy”.

4. Fonetyczne środki stylistyczne

Fonetyczne środki stylistyczne analizują dźwięki mowy w wypowiedziach. Wyróżniamy eufonię, onomatopeję, aliterację i instrumentację głoskową.

• Eufonia – harmonijny, celowy dobór w zdaniu elementów brzmieniowych, m.in. za pośrednictwem nagromadzenia niektórych głosek, np. „Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj. A Ty go Matulu w płaczu utulaj”.
• Onomatopeja – specyficzne ukształtowanie brzmieniowej warstwy wypowiedzi polegające na naśladowaniu różnych zjawisk dźwiękowych, np. odgłosów przyrody („szumieć”).
• Aliteracja (harmonia głoskowa) – nagromadzenie lub powtarzanie określonych głosek w celu utrzymania ekspresji, tonacji muzycznej danego utworu, np. „biją boże bębny”.
• Instrumentacja głoskowa – powtarzanie w wypowiedzi głosek z większą niż przeciętną częstotliwością (np. „Narwali bzu, naszarpali, / Nadarli go, natargali, / Nanieśli świeżego […]” – Julian Tuwim, Rwanie bzu).

5. Środki stylistyczne w ujęciu retoryki

Tradycyjna retoryka (zapoczątkowana przez Arystotelesa) dzieli środki stylistyczne na tropy i figury retoryczne.

Tropy

Tropy to zestawienia wyrazów dające korzystną zmianę znaczenia (w celu estetycznym lub ekspresywnym). Do tropów stylistycznych należy metafora, metonimia, synekdocha, oksymoron, personifikacja (uosobienie), antropomorfizacja, animizacja i hiperbola.

• Synekdocha – polega na użyciu części zamiast całości (zasada „pars pro toto”) lub odwrotnie, np.: „mieszkać pod jednym dachem” zamiast „w jednym domu”, „cztery kąty” zamiast „mieszkanie”.
• Oksymoron – to nielogiczne połączenie wyrazów, które pozwala wydobyć nowy sens, np. „ciepłe lody”, „spiesz się powoli”, „sucha woda”.
• Antropomorfizacja – polega na przypisywaniu ludzkich cech oraz funkcji wszystkiemu, co nie jest człowiekiem, np. „mój kot spojrzał na mnie z wyrzutem”.
• Personifikacja – również nadaje ludzkie cechy. Ma ona jednak za zadanie zająć się danym zjawiskiem jako całością, porównać go całościowo do istoty ludzkiej, np. postać „Kot w butach” ze Shreka.

Figury retoryczne

Figury retoryczne to zestawienia wyrazów, które służą urozmaiceniu lub perswazji wypowiedzi. Mogą być dwojakiego rodzaju. Wyróżniamy figury słowne (przestają istnieć po usunięciu wyrazu) oraz figury myśli (nie są bezpośrednio zależne od wyrazu, zawierają w sobie uniwersalną myśl).

Figury słowne

Wśród figur słownych wyróżniamy m.in. epitet, anaforę, epiforę, synonimię, gradację, elipsę, inwersję.

• Epitety – określają jakiś rzeczownik, np. „wielkie, rozłożyste dęby”. Mogą być nacechowane pozytywnie („ciekawy”, „wartościowy”, „prawdziwy”) lub negatywnie („oburzający”, „przesadny”, „dziwny”). 
• Synonimia – polega na umieszczeniu w zdaniu wielu synonimów, których celem jest uwypuklenie lub rozmycie sensu wypowiedzi.
• Gradacja – to umieszczanie w zdaniach różnych słów mających za zadanie odzwierciedlić nasilanie lub słabnięcie jakiejś cechy.
• Elipsa – jest środkiem stylistycznym, który odpowiada za opuszczenie ważnego wyrazu w zdaniu.
• Inwersja – polega na zmianie szyku na nienaturalny, ale skutecznie uwypuklający przekazywane treści. Często wykorzystuje się ją w przemówieniach politycznych.

Figury myśli

Figury myśli są jednymi z najważniejszych i najskuteczniejszych środków stylistycznych. Stosuje się je bardzo często w wystąpieniach. Retorzy wykorzystują apostrofę, pytanie retoryczne, niedopowiedzenie, ironię, porównanie, sprostowanie i aitiologię.

• Apostrofa – jest bezpośrednim i uroczystym zwrotem do Boga, ojczyzny, upersonifikowanej idei. Najpopularniejszym przykładem tego środka stylistycznego jest słynne wyrażenie „Litwo, ojczyzno moja…” z „Pana Tadeusza”.
• Aitiologia – przypomina pytanie retoryczne, jednak tutaj retor otrzymuje odpowiedź – gwoli ścisłości, sam zadaje pytanie i sam udziela na nie odpowiedzi.
• Porównanie – to charakterystyczne zestawienie wyrazów z łącznikami („jak”, „jakby”), które uwydatnia właściwości opisywanych zjawisk, ludzi. W języku polskim istnieje wiele utartych porównań używanych w określonych sytuacjach, np.: „milczy jak grób”, „żyje jak u Pana Boga za piecem”.
• Sprostowanie – ma na celu wycofanie się z poprzedniej myśli i zastąpienie jej inną. Używane są przeprosiny i charakterystyczne zwroty, np. „Nie to chciałem powiedzieć”. Sprostowanie nie powinno być stosowane zbyt często – zdradza brak pewności i pomyłki mówcy.
• Niedopowiedzenie – polega na zasugerowaniu odbiorcom, że retor nie powiedział jeszcze wszystkiego, np. nagle urwał wypowiedź. To celowy środek stylistyczny – słuchacze muszą sami dopowiedzieć sobie ciąg dalszy myśli.
• Ironia – działa jak aluzja. Sens dosłowny wypowiedzi jest sprzeczny z sensem właściwym. Pod pozytywnymi ocenami może ukrywać się negatywna myśl. Ironia odnosi się zawsze do czyichś słów lub działań. Może być stosowana nie tylko w przemówieniach politycznych, lecz także na prelekcjach naukowych.