Eufemizmy – co warto o nich wiedzieć?

Czym jest eufemizm?

Słowo eufemizm (euphēmismós) pochodzi z języka greckiego. Jest zbitką dwóch wyrazów – eu oznaczającego dobrze oraz phemi tłumaczonego jako mówić.

Melioratywy wykorzystujemy też niejednokrotnie zamiast wyrażeń zabronionych przez tabu religijne, społeczne, kulturowe lub cenzurę polityczną czy obyczajową.

Eufemizmy na ogół budzą pozytywne lub neutralne skojarzenia. Służą zatem złagodzeniu tonu czy znaczenia wypowiedzi. Zwykle doskonale przekazują sedno danej myśli, jednak nie nazywają pewnych rzeczy po imieniu, a w bardziej zawoalowany i wyrafinowany sposób. Co istotne, prawidłowo sformułowany melioratyw musi dysponować co najmniej jedną cechą wspólną ze słowem, którego stanowi zamiennik.

Tworzenie eufemizmów w praktyce

Proces powstawania eufemizmów nosi nazwę eufemizacji. Najczęściej melioratywy tworzy się poprzez zastosowanie:

• abstrakcyjnych lub dwuznacznych pojęć (np. słowo to można odnosić do różnych rzeczy bądź sytuacji mieszczących się w sferze językowego tabu, tj. śmierć czy stosunek seksualny);
• metafor – w tym przypadku dochodzi do połączenia odległych znaczeniowo wyrazów w jeden ciąg składniowy (np. słowo umrzeć może zostać zastąpione wyrażeniami zasnąć w Panu albo zasnąć snem wiecznym);
• peryfraz – mamy tutaj do czynienia z zastąpieniem słowa jego opisowym omówieniem (np. kłamać – mijać się z prawdą; kraść – mieć lepkie ręce);
• zmian fonetycznych – dotyczy to zwłaszcza wyrazów albo wyrażeń uznawanych powszechnie za wulgarne, które można z powodzeniem zastąpić takimi melioratywami, jak np. kurka, Holender, kurza twarz, do diaska;
• tropów retorycznych (zwanych litotami) – polegają na użyciu zaprzeczenia antonimu danego wyrazu (np. brzydki – nieładny; gruby – niechudy; zły – niedobry; głupi – niemądry).

Szczególnie przydatna przy generowaniu eufemizmów okazuje się też aluzja. Jest to środek stylistyczny, który polega na tym, by uniknąć podania wprost treści komunikatu, a jednocześnie sformułować go w taki sposób, aby odbiorca nie miał problemu ze zrozumieniem przekazu. Za pomocą aluzji tworzy się melioratywy odnoszące się do sfery seksualnej i fizjologicznej (np. miesiączka – kobieca przypadłość albo te dni).

Po co sięgamy po eufemizmy?

Możemy wyróżnić kilka przyczyn stosowania eufemizmów. Jak już wspomnieliśmy wcześniej, zazwyczaj służą one nadaniu kontrowersyjnej wypowiedzi bardziej neutralnego tonu albo znaczenia. W ten sposób dążymy do uchronienia się od złamania tabu religijnego, kulturowego bądź obyczajowego. Ponadto posługiwanie się eufemizmami w codziennym życiu niejednokrotnie świadczy o naszym dobrym wychowaniu, empatii i życzliwości względem innych osób, kiedy rezygnujemy w ich obecności z bardziej dosadnych określeń. Melioratywy świetnie sprawdzają się także przy wyrażaniu aktualnie przeżywanych emocji i stanów ducha.

W stosowaniu eufemizmów zasadniczo nie ma nic złego. Spotykamy się z nimi niemal na każdym kroku. Są obecne w mediach, powszechnie wykorzystujemy je zarówno w publicznych wypowiedziach, jak i w prywatnych rozmowach z rodziną i znajomymi. Trzeba jednak mieć świadomość, że niektóre osoby mają problem z właściwym ich zrozumieniem. W takiej sytuacji melioratywy mogą stać się narzędziem manipulacji.