Pisownia wyrazów złożonych – zrosty, zestawienia i złożenia
W języku polskim występują wyrazy pochodne utworzone od jednej bądź dwóch (a czasem nawet trzech) podstaw słowotwórczych. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z tzw. derywatami złożonymi, które dzielimy na zrosty, zestawienia i złożenia. Zastanawiasz się, jak wygląda poprawna pisownia tych konstrukcji językowych? Zapraszamy do lektury!
Wyrazy pochodne i złożone – kwestie terminologiczne
Wyrazami pochodnymi nazywamy słowa, w których znaczeniu i formie można odnaleźć ślady innych wyrazów (np. kawiarnia, lodziarnia, domek, listowny, odmówić).
W skład tego typu fraz wchodzą zawsze dwa elementy:
- temat słowotwórczy – wspólna część wyrazu podstawowego oraz pochodnego (np. piesek, rozmowny, zrobić);
- formant – element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego; zazwyczaj występuje on jako przedrostek przed tematem słowotwórczym (np. podoficer, odmówić) bądź jako przyrostek po temacie słowotwórczym (np. kotek, księgarnia, bombowy).
Wyrazy złożone to odmiana słów pochodnych. Mianem tym określamy słowa powstałe od co najmniej dwóch wyrazów podstawowych i co za tym idzie zawierające przynajmniej dwie podstawy słowotwórcze (np. bajkopisarz, księgozbiór, Wielkanoc, Jelenia Góra).
Podział wyrazów złożonych
Wyrazy złożone dzieli się na:
- złożenia;
- zrosty;
- zestawienia.
Warto dowiedzieć się, czym charakteryzują się poszczególne typy derywatów oraz jak wygląda ich prawidłowa pisownia.
Złożenia
W złożeniach dwie podstawy słowotwórcze łączy formant -o, -i lub -y, który jest wrostkiem (np. wiercipięta, rzezimieszek, księgozbiór, grzybobranie, włóczykij).
Jaka jest poprawna pisownia złożeń? Jeśli są one rzeczownikami, zazwyczaj zapisuje się je łącznie (np. czasopismo, deskorolka, pasibrzuch). Podobnie jest też z przymiotnikami, w których jeden człon złożenia stanowi określenie drugiego (np. jasnowłosy, niebieskooki, małorolny).
Z kolei przymiotniki, w których oba człony złożenia są równorzędne, zawsze zapisujemy z łącznikiem (np. biało-czerwony, północno-zachodni). Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia także w przypadku przymiotników złożonych z więcej niż dwóch członów (np. staro-cerkiewno-słowiański).
Niezależnie od tego, czy dany wyraz zapisujemy łącznie, czy z łącznikiem, odmianie fleksyjnej ulega tylko ostatni człon złożenia (np. księgozbioru, niebieskookim, deskorolce, biało-czerwonej).
Zrosty
Mianem zrostów określamy takie wyrazy złożone, które powstały na skutek zintegrowania tematów słowotwórczych bez żadnych dodatkowych elementów łączących (np. dobranoc, rzeczpospolita, Białystok).
W tym przypadku jeden człon wyrazu złożonego jest zależny składniowo od drugiego. Oznacza to, że mogą one łączyć ze sobą w związki składniowe:
- zgody (np. Wielkanoc);
- rządu (np. okamgnienie);
- przynależności (np. małomówny).
Pisownia zrostów nie jest zbyt skomplikowana. W podstawowej formie zazwyczaj zapisujemy je łącznie. Warto jednak pamiętać o tym, że w odmianie zrostów opartych o związki zgody lub rządu dopuszczalne jest rozdzielenie obu członów (np. dobrej nocy, w oka mgnieniu). Ponadto w niektórych zrostach, w których występuje związek zgody, możliwa jest odmiana obu członów (np. Białystok, Białegostoku, Białymstoku).
Zestawienia
Zestawieniami nazywamy dwa odrębne wyrazy, które tworzą jedną całość znaczeniową. To połączenie słów oznaczających jedną osobę lub przedmiot (np. minister edukacji, Nowy Sącz, wieczne pióro, czarna jagoda).
Zestawienia zapisuje się zawsze rozdzielnie. Jeśli są one nazwami własnymi, każdy z członów powinien rozpoczynać się od wielkiej litery. Obie części składowe zestawienia ulegają odmianie fleksyjnej (np. starą panną, Zielonej Górze, wiecznym piórem).
Podsumowanie
- Derywaty złożone to wyrazy pochodne składające się z co najmniej dwóch podstaw słowotwórczych. Dzieli się je na zrosty, złożenia oraz zestawienia.
- Złożenia to wyrazy złożone, w których oba człony połączone są formantem -i, -o lub -y. Można je zapisywać łącznie lub z łącznikiem.
- Zrostami nazywamy wyrazy złożone, w których oba człony zostały scalone ze sobą bez żadnych dodatkowych elementów łączących. Zwykle zapisuje się je łącznie.
- Mianem zestawień określa się dwa odrębne wyrazy określające jedną osobę lub przedmiot. W ich przypadku obowiązuje rozdzielny zapis obu członów.
Oceń artykuł:
Dodaj komentarz