Przymiotnik – co to za część mowy?

Czym jest przymiotnik?

Służy do określania cech lub właściwości:

• ludzi, np. Ania jest bardzo ładna i mądra;
• zwierząt, np. Mam małego pieska;
• roślin, np. Wczoraj zasadziliśmy mnóstwo młodych drzew w lesie;
• rzeczy, Ależ ta książka jest ciekawa!;
• pojęć, np. Twoja teoria jest zbyt skomplikowana;
• stanów, Czuję do niego ogromną niechęć;
• zjawisk, np. Przed chwilą padał intensywny deszcz.

Co opisuje przymiotnik?

Jak sama nazwa wskazuje, za pomocą przymiotnika opisuje się pewne przymioty wskazanych powyżej osób, a także przedmiotów ze świata ożywionego i nieożywionego. Ta część mowy definiuje przede wszystkim następujące cechy:

• kolor, np. różowy, niebieski;
• kształt, np. prostokątny, okrągły;
• wymiary, np. mały, duży;
• materiał, np. lniany, bawełniany;
• temperaturę, np. ciepły, zimny;
• cechy charakteru, np. życzliwy, uczynny;
• wygląd zewnętrzny, np. piękny, zadbany.

Analogiczną do przymiotników funkcję pełnią imiesłowy przymiotnikowe, np. fascynujący, rozbrajający, zalany, zrobiony. Choć pochodzą od czasowników, posługujemy się nimi w celu wskazania na pewne cechy oraz właściwości konkretnych osób, rzeczy lub zjawisk.

Przymiotniki często łączą się ze sobą na zasadzie podobieństw lub przeciwieństw. W tym pierwszym przypadku mamy do czynienia z synonimami, np. mały – niewielki; ładny – urodziwy. W drugim natomiast mówimy o występowaniu antonimów, np. dobry – zły; hojny – skąpy.

Podział przymiotników

Przymiotniki dzielimy na następujące rodzaje:

• jakościowe – określające właściwości związane z kształtem, kolorem albo wielkością (np. kwadratowy stolik, zielona trawa, duży samolot);
• dzierżawcze – wskazujące na przynależność do czegoś (np. maminy portfel, Łukaszowy samochód, mickiewiczowski rok);
• relacyjne – definiujące konkretne cechy osób lub przedmiotów (np. sklep osiedlowy, kamienny posąg, samochód elektryczny);
• nieodmienne – słowa obcego pochodzenia, które nie odmieniają się przez liczby i przypadki; nie mają też konkretnego rodzaju np. spódniczka mini, kurtka khaki, top modelka.

Przymiotnik zazwyczaj stawia się przed rzeczownikiem. Dotyczy to tych części mowy, które wskazują na indywidualne, przypadkowe cechy konkretnego przedmiotu bądź pojęcia (np. dobry humor, wesołe towarzystwo, wielka litera). Jeśli natomiast przymiotnik definiuje cechę klasyfikującą dany obiekt, należy go postawić po rzeczowniku (np. zdanie złożone, lokomotywa parowa).

Funkcje przymiotnika w zdaniu

Przymiotniki w zdaniach najczęściej pełnią funkcję przydawki. W takiej sytuacji pozostają one w związku zgody z określanym rzeczownikiem, mając tę samą co on liczbę, rodzaj i przypadek np.:  Wczoraj opiekowałem się młodszą siostrą; Adrian ma niebieski samochód.

Przymiotnik w zdaniu może także występować w innym charakterze, np.:

• orzecznika, będącego częścią składową orzeczenia, np. Witek jest inteligentny;
• dopełnienia, np. Postanowiłem kupić bułkę biednemu;
• podmiotu, np. Bliscy odwiedzili mnie w szpitalu.

Do wyżej wymienionych sytuacji dochodzi jednak stosunkowo rzadko. Dotyczy to zwłaszcza występowania przymiotnika w roli dopełnienia oraz podmiotu.

Odmiana przymiotników

Przymiotniki odmieniają się w taki sam sposób, jak rzeczowniki. W zdaniu zawsze dopasowują swoją formę do określanego rzeczownika pod względem liczby, przypadku oraz rodzaju. Zobacz, jak to wygląda w praktyce.

Odmiana przymiotników przez liczby

Z tą pierwszą sytuacją mamy do czynienia, gdy omawiana część mowy określa jeden obiekt, np. ładny dom, droga sukienka, wyjątkowe dziecko. Liczbę mnogą mają natomiast przymiotniki, które charakteryzują większą liczbę osób lub obiektów, np. mili ludzie, funkcjonalne stoły.

Odmiana przymiotników przez przypadki

Deklinacja przymiotników jest taka sama, jak ma to miejsce w przypadku rzeczowników. Odmianie przez przypadki podlegają tak przymiotniki w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Wygląda to następująco:

• mianownik (kto?, co?) – np. czerwony samochód – czerwone samochody;
• dopełniacz (kogo?, czego?) – np. czerwonego samochodu – czerwonych samochodów;
• celownik (komu?, czemu?) – np. czerwonemu samochodowi – czerwonym samochodom;
• biernik (kogo?, co?) – np. czerwony samochód – czerwone samochody;
• narzędnik (z kim?, z czym?) – np. z czerwonym samochodem – z czerwonymi samochodami;
• miejscownik (o kim?, o czym?) – np. o czerwonym samochodzie – o czerwonych samochodach;
• wołacz (o!) – czerwony samochodzie – czerwone samochody.

Rodzaj przymiotnika

Przymiotniki w liczbie pojedynczej występują w jednym z trzech rodzajów. Są to:

• rodzaj męski – przystojny mężczyzna, twardy kamień;
• rodzaj żeński – piękna dziewczyna, wygodna kanapa;
• rodzaj nijaki – np. grzeczne dziecko, drewniane krzesło.

W liczbie mnogiej wyróżnia się dwa rodzaje:

• rodzaj męskoosobowy – np. mali chłopcy, wielcy panowie;
• rodzaj niemięskoosobowy – małe dziewczynki, ciekawe lektury.

Rodzaj męskoosobowy stosuje się tylko przy przymiotnikach dotyczących mężczyzn lub chłopców. Wszystkie pozostałe określenia w liczbie mnogiej występują natomiast w rodzaju niemęskoosobowym.

Stopniowanie przymiotników

Niektóre przymiotniki – tak jak pochodzące od nich przysłówki – podlegają stopniowaniu. Istota tego zjawiska sprowadza się do ukazania zmian w natężeniu danej cechy, która może ulec wzmocnieniu lub osłabieniu.

W języku polskim wyróżnia się trzy stopnie przymiotników:

• równy – podstawowa forma przymiotników, np. ładny, dobry, gorzki;
• wyższy – powstaje poprzez dodanie do stopnia równego końcówki -szy lub -ejszy albo słówka pomocniczego bardziej lub mniej, np. ładniejszy, lepszy (lub gorszy), bardziej gorzki;
• najwyższy – tworzy się go, dodając do stopnia wyższego przedrostek –naj albo słówko pomocnicze najbardziej lub najmniej, np. najładniejszy, najlepszy (lub najgorszy), najbardziej gorzki.

Wyróżniamy także trzy rodzaje stopniowania:

• regularne (proste) – w tym przypadku temat fleksyjny czasownika pozostaje niezmienny, np. ciekawy – ciekawszy – najciekawszy; luźna – luźniejsza – najluźniejsza;
• nieregularne – podwyższenie lub obniżenie stopnia jest równoznaczne ze zupełną zmianą przymiotnika, np. duży – większy – największy, mały – mniejszy – najmniejszy;
• opisowe – polega na zastosowaniu wyrazu pomocniczego bardziej, najbardziej, mniej lub najmniej, różowy – bardziej różowy – najbardziej różowy; bezwzględny – mniej bezwzględny – najmniej bezwzględny.

Stopniowaniu nie podlegają przymiotniki określające cechy niezmienne (np. drewniany, kamienny).